Na eerder aan de basis te hebben gestaan van onderzoek en publicaties over de Nederlandse gemalen, is de Nederlandse Gemalen Stichting (NGS) in 2018 een project gestart over waterschapshuizen in heel Nederland. Ook dat project behelsde onderzoek, veldverkenning en fotografie van enkele honderden locaties. Waterschapshuizen in Nederland is van dit initiatief het (voorlopige) eindresultaat. Het onderwerp dat hier centraal staat vormt een even onbekende als onverkende categorie van ons gebouwde erfgoed en geldt zelfs voor kenners van onze waterschapshistorie als ‘stiefkind van het waterschapserfgoed’. Met dit boek worden voor het eerst de ligging, architectuur en gebruik(ers) van deze huizen in kaart gebracht.
Al vanaf het midden van de twaalfde eeuw hebben de eerste voorlopers van waterschappen in – wat de auteurs noemen – ‘laag-Nederland’ de strijd aangebonden met de dreiging van water. De bestuurders van de oudere, grotere waterschappen werkten sinds 1255 vanuit waterschapshuizen, en polder- of gemeenlandshuizen. In veel gevallen waren dat prestigieuze gebouwen met rijke interieurs op strategische locaties. De overgrote meerderheid van de kleine waterschappen had daarentegen geen eigen onderkomen en vergaderde thuis, in openbare herbergen of logementen. Toch vallen ook die locaties onder de brede definitie van waterschapshuizen en zijn in deze publicaties meegenomen.
Behalve aan de oudste gebouwen uit voorgaande eeuwen wordt in het boek evenzeer aandacht besteed aan het naoorlogse, moderne waterschapshuis. In 1950 waren er in Nederland nog ruim 2600 waterschappen. De watersnood van 1953 dwong tot een krachtiger en grootschaliger aanpak van de strijd tegen het water. Daarmee werd de aanzet gegeven tot een halve eeuw van reorganisaties, die uiteindelijk leidden tot de 21 waterschappen die we nog steeds kennen. Ook voor het gebouwde erfgoed bleef die ontwikkeling niet zonder gevolgen. Voor de vele gefuseerde waterschappen werden nieuw waterschapshuizen ingericht of gebouwd, ook in de hoger gelegen delen van het land, die tot dan toe vaak buiten de waterschapsgebieden vielen.
Behalve de waterschapshuizen zelf komen in dit verrassende en rijk geïllustreerde boek ook actuele aspecten ten aanzien van behoud, museaal gebruik en (her)bestemming van de huizen aan bod. Ten slotte biedt het een cultuurhistorische inkijk in de bijzondere waterschapswereld en het verloop en de perikelen van wat ‘de grootste bestuurlijke reorganisatie ooit in ons land’ wordt genoemd: de naoorlogse schaalvergroting van de waterschappen.
P. Nijhoff en H. Havekes, Waterschapshuizen in Nederland. Zetels van polders en waterschappen
Zwolle, WBooks, 2024
192 pagina’s
ISBN 9789462625815
€ 34,95