Door Yme Kuiper, emeritus hoogleraar bijzondere leerstoel Historische buitenplaatsen en landgoederen, Rijksuniversiteit van Groningen
In memoriam Anthony Lisman (1943-2020)
Acht jaar geleden werd aan de universiteit van Groningen bij de faculteit Letteren (afdeling Kenniscentrum Landschap) de leerstoel ‘Historische buitenplaatsen en landgoederen’ ingesteld. Dat gebeurde op initiatief van de Stichting Van der Wyck- de Kempenaer, genoemd naar de pionier van het brede buitenplaatsonderzoek in Nederland: jhr.dr. Henri van der Wyck. Hij gold in de wereld van het (monumentale) erfgoedbeleid als de pleitbezorger van de ensemblegedachte: een buitenplaats is meer dan het historisch gebouw. Samen met bijgebouwen, tuin, park en naaste landschappelijke omgeving vormt zij een geheel. Zelf mocht ik die leerstoel als eerste bekleden en werd Elyze Storms-Smeets daarbij aangesteld als universitair docent. Samen bedachten we het concept voor ‘colleges op locatie’. We namen de studenten mee het land in om ter plekke verhalen te horen over hoe buitenplaatsen ontstonden, veranderden en thans beheerd worden. Succes verzekerd, want van alle studieonderdelen scoorden de colleges op locatie jaar in, jaar uit het hoogst bij evaluaties. Wat de studenten enorm waardeerden was dat zij met eigen ogen de locaties zagen, die in context waren gezet in de collegezaal, en daar de eigenaren en beheerders zelf hoorden over hun huizen, tuinen en parken.
Heel veel indruk op studenten maakte de iconische Vecht-buitenplaats VreedenHoff van Anthony Lisman. Over hem en zijn buitenplaats gaat deze korte herinnering. In 1999 had Lisman het zeer informatieve boek De buitenplaats VreedenHoff aan de Vecht geschreven. Het hele ensemble was toen een kwart eeuw in handen van de familie Lisman-van Raay. Een ‘historische beschrijving’ had Anthony Lisman zijn bij Verloren in Hilversum uitgegeven boek genoemd. We lezen daarin hoe één van de rijkste kooplieden en bankiers van Amsterdam, Andries Pels (1655-1731), woonachtig op Herengracht (nu nr. 438), in 1703 van een andere Amsterdamse koopman een hofstede had gekocht waar eerst, ruim een halve eeuw eerder, een ‘welbetimmeert boerenhuys’ had gestaan. Pels had in Suriname de suikerplantage ‘Boxtel’ gesticht, dat zijn nakomelingen in 1769 voor 225.000 gulden weer doorverkochten. In het midden van de achttiende eeuw werd het huidige buitenhuis gebouwd, door de nieuwe eigenaar Pieter Trip (1724-1786). En zo volgt de lezer de ene eigenaar na de ander in het boek. Tot we uitkomen bij de overdracht van het complex aan de familie Lisman uit Maartensdijk in 1974. Enkele jaren daarvoor waren er op het buiten opnamen gemaakt voor de televisieserie naar De boeken der kleine zielen van Louis Couperus. Al voordat VreedenHoff door zijn vader en moeder was verworven, bezocht zoon Anthony het complex en begon hij met het verzamelen van historische gegevens. Die passie zou hem nooit meer verlaten. In 1973 gaf hij zelfs voor de leden van het Oudheidkundig genootschap Niftarlake een rondleiding door het toen al leegstaande huis. Daarop tipte hij zijn ouders over de aanstaande verkoop van het complex.
En de rest is geschiedenis? Nee hoor, want in 2017 liet Anthony, samen met de fotograaf Jeroen van de Water, het prachtige fotoboek Een buitenplaats in detail. VreedenHoff aan de Vecht verschijnen. Nu is pas goed te zien hoe dit Vechtse buiten het levenswerk van Anthony Lisman is geworden. Van het fameuze inrijhek aan de voorkant van het huis tot aan de tuinbeelden in het park, van de marmeren gang tot aan de serre, van het verf- en stucwerk tot aan de tegels, van de kassen tot aan de vijver, van de zaal tot aan de badkamer, enz. enz. – het is allemaal liefdevol fotografisch vastgelegd, nauwkeurig beschreven en gedocumenteerd.
In deze tempel van buitenplaatscultuur werden de Groninger studenten hartelijk ontvangen door een gastheer die hun komst zorgvuldig had voorbereid. Met aanstekelijk enthousiasme verhaalde Anthony de in tweeën gesplitste groep tweemaal over zijn rijke bezit. Zelf was ik, ter voorbereiding op dit college op locatie, samen met mijn vrouw geruime tijd daarvoor op bezoek geweest op VreedenHoff. Toen al viel het ons op hoezeer de gastheer kon opgaan in zijn verhalen over zijn buiten. De eerste maal dat ik Anthony ontmoette, was bij een lezing die ik in 2012 mocht houden op slot Zuylen voor Niftarlake. Het was bij het etentje vooraf dat ik met het bestuur van de roemruchte vereniging kennis maakte. Met name Anthony en Juliette Jonker-Duynstee zorgden ervoor dat ik me op mijn gemak ging voelen, want de kritische reputatie van het gezelschap was me daarvoor al eens ingefluisterd. Alles ging goed die avond, toen ik me met plaatjes en al op het ensemble-thema had gestort en en passant wilde duidelijk maken dat wie maar één type buitenplaats in Nederland (lees: Holland) kent (die van de Vecht), er eigenlijk geen kent. Dat was ook bijzonder aan Anthony, hij wist drommels goed dat er meer aan buitenplaatscultuur in Nederland was dan de Utrechtse Vecht!
Ach, wat koesteren we mooie herinneringen aan het varen over de Vecht naar Vreedenhoff met de studenten in de grote sloep van Jurgen Wasser, met Juliette als watergids. De ene helft van de groep fietste langs de Vecht van Nijenrode (Breukelen) naar VreedenHoff (Nieuwersluis); de andere zat in de sloep. De zon scheen en links en rechts doken de bekendste buitenplaatsen langs de Vecht op. Na het college op locatie door Anthony en de heerlijke lunch op zijn buiten, stapte de fietsgroep nu op haar beurt in de sloep en fietste de andere helft terug naar Nijenrode.
Nog zien we Anthony staan op het bordes van zijn VreedenHoff, innig tevreden, zwaaiend naar de groep studenten die hij kort daarvoor zijn levensproject had laten zien. Open your eyes and see all he’s left staat er terecht boven de rouwadvertentie voor Anthony Lisman van zijn naaste familie in de familieberichten van de NRC.