Auteur: Peter de la Mar
Binnen de erfgoedkoepel Geheugen van Zeist werken allerlei Zeister organisaties samen. Met elkaar vertellen zij de schitterende verhalen over de historie van Zeist door middel van rondleidingen, exposities, publicaties en nog veel meer. Bovendien organiseert Geheugen van Zeist elk jaar de Open Monumentendagen.
Op de zondag vieren we bovendien dat Slot Zeist 100 jaar in eigendom is van de gemeente Zeist. In dit artikel vertel ik daar graag iets meer over.
De laatste particuliere eigenaar van Slot Zeist
Aan het eind van de 17e eeuw laat Willem Adriaan van Nassau-Odijk Slot Zeist bouwen. Het wordt een lustoord dat zijn weerga in de lage landen nauwelijks kent. Tijdens de hoogtijdagen rond 1700 kan het Slot zich meten met Het Loo en, met enig chauvinisme, ook met Versailles.
Van dat landgoed is rond 1900 weinig meer over. Het grondgebied is sterk gekrompen en de tuinen zijn een stuk soberder dan in de beginperiode. Het huis is weliswaar gemoderniseerd met een waterleiding en gasverlichting, maar de staat van het onderhoud is zorgelijk.
Slot Zeist wordt in deze periode particulier bewoond door de familie Labouchere. Er bestaat veel beeldmateriaal uit deze tijd, omdat zoon René (1870-1934) een verwoed amateurfotograaf is. Hij maakt onder meer foto’s van zijn familie waarop niet geposeerd wordt. Het lijken spontane kiekjes en die hebben een hele andere uitstraling dan de stijve portretten die in die tijd gebruikelijk zijn. Bovendien beschikken we dankzij René over foto’s van personeelsleden en ook dat komt in die jaren weinig voor.
René Labouchere (Bron: Zeister Historisch Genootschap)
Een ongeposeerde foto van de familie Labouchere (Bron: Zeister Historisch Genootschap)
Abraham Kok, koetsier van de familie Labouchere (Bron: Zeister Historisch Genootschap)
Na het overlijden van zijn moeder Henriëtte in 1908 wordt René Labouchere de laatste ‘Heer van Zeist’. René merkt, net als vele andere buitenplaatseigenaren, dat het als particulier steeds lastiger wordt om alle kosten voor onderhoud en personeel te dragen. In 1922 vertrekt René naar Den Haag en wordt zijn huwelijk kinderloos ontbonden. De verkoop van het familiebezit Slot Zeist wordt onvermijdelijk.
De gemeente Zeist wordt eigenaar
Op 31 juli 1924 wordt Slot Zeist verkocht aan de N.V. Bouw- en Exploitatiemaatschappij Heemstede uit Utrecht. Deze projectontwikkelaar wil het Slot afbreken en vervangen door een villapark. Er wordt voortvarend gestart met de kap van het Reigersbos, dat direct achter het Slot ligt.
Dan grijpt de gemeente Zeist in met een actie die we nu kunnen duiden als een vroeg voorbeeld van monumentenzorg. Op 11 september 1924, zo’n zes weken na de vorige verkoop, besluit de Gemeenteraad het Slot over te nemen voor ƒ 130.000. Inclusief de bijbehorende terreinen, vijvers en wegen gaat het om bijna 8 hectare grond. Ook de eeuwenoude rechten van de Ambachtsheerlijkheid Zeist zijn bij de koop inbegrepen. Daarvan heeft een deel geen waarde meer, maar nog wel geldt dat de gemeente Zeist zich sindsdien ‘Vrouwe van Zeist’ mag noemen.
De periode tot 1960
Met de aankoop is Slot Zeist gered van de sloop, maar een passende bestemming is niet voorhanden. Een echte visie op de toekomst ontbreekt, net als financiële middelen trouwens.
De gemeente kiest ervoor om meerdere huurders toe te laten. Zo weten we dat het Slot tussen 1925 en 1960 onder meer wordt gebruikt als manege, expositieruimte, Zendingsmuseum, ambachtsschool, gymnastieklokaal en opvangcentrum van slachtoffers van de watersnood. Daarnaast biedt het huisvesting aan bijvoorbeeld het ‘Comité tot verschaffing van nuttige handenarbeid en vakontwikkeling aan werklozen’, het Nederlands Padvindersgilde, Utrechtse studentenverenigingen, de Zeister Pluimvee Liefhebbers, Muziekvereniging Voorwaarts en mijn persoonlijke favoriet: de Zeister Konijnenfokkersclub. Voeg daarbij de inbeslagname door eerst Duitse en daarna Canadese militairen plus een flinke brand en het is duidelijk dat de staat van het gebouw er niet beter op is geworden. Er moet iets gebeuren.
De linkervleugel van Slot Zeist in erbarmelijke toestand (Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)
De grote restauratie
In de jaren 60 van de 20e eeuw wordt Slot Zeist volledig opgeknapt. Onder leiding van architect Van Asbeck wordt het Slot gerestaureerd naar de situatie van de 17e eeuw. Nu maken we in zo’n situatie waarschijnlijk de keuze om álle tijdlagen in een gebouw zichtbaar te houden, maar destijds is de beslissing heel verdedigbaar. Paleis Het Loo maakt enkele jaren later dezelfde afweging.
De keuze voor de terugkeer naar de bouwperiode van het Slot geldt niet alleen voor de buitenkant, maar ook voor het interieur. Overal worden meubels en objecten vandaan gehaald die erin gestaan hadden kunnen hebben in de tijd van Willem Adriaan. Oftewel: een groot deel van de huidige inrichting van de stijlzalen is absoluut oud en waardevol, maar Willem Adriaan heeft het nooit gezien.
Op 8 oktober 1969 heropent prins Claus een herrezen Slot Zeist. Daarbij zijn overigens ook kritische geluiden te horen van demonstranten die menen dat er te veel geld naar de restauratie is gegaan.
Heropening van Slot Zeist door prins Claus op 8 oktober 1969 (Bron: Gemeentearchief Zeist)
Huidig gebruik
Sinds de restauratie vormt Slot Zeist opnieuw de parel van de Stichtse Lustwarande. De gemeente Zeist is terecht trots op het bezit ervan. Het Slot vormt een schitterend decor voor allerlei representatieve bijeenkomsten van de gemeente zelf, maar ook voor allerlei activiteiten van derden. De laatste jaren wordt Slot Zeist steeds vaker ingezet voor allerlei tv-opnames, met The Passion van afgelopen voorjaar als één van de vele hoogtepunten.
Toch hebben de demonstranten uit 1968 een punt. Het eigendom van het Slot is een lust én een last. Het onderhoud van Slot Zeist kost immers veel geld en het is de vraag in hoeverre dat allemaal moet worden betaald met gemeenschapsgeld. Met alleen bijhouden ben je er immers niet. Slot Zeist is inmiddels alweer meerdere keren verbouwd om aan te blijven sluiten bij de eisen van de moderne tijd. Denk aan extra liften, brandveiligheid en verduurzaming.
Op dit moment heeft de gemeente als eigenaar een exploitatiecontract afgesloten met een horecapartij. Daarmee wordt een deel van de beheerkosten voor de gemeente afgedekt. Tegenprestatie is uiteraard dat de stijlzalen van Slot Zeist niet elke dag vrij toegankelijk kunnen zijn, want een exploitant moet kunnen ondernemen om de huurprijs terug te verdienen. Gelukkig blijven er voldoende momenten beschikbaar waarop iedereen welkom is.
Van harte welkom op 15 september
Op zondag 15 september opent Slot Zeist haar deuren tijdens de Open Monumentendagen. Speciaal voor de viering van ‘Slot Zeist 100 jaar in eigendom van de gemeente’ is er dan van alles te doen: rondleidingen, exposities, een speurtocht en tal van culturele optredens. Ik nodig u van harte uit om te komen kijken. Het volledige programma voor de Open Monumentendagen in de gemeente Zeist is te vinden op openmonumentendag.nl/zeist. Voor alle informatie over het jaarprogramma kunt u terecht op uitinzeist.nl/slot-zeist-100-jaar-in-eigendom-van-de-gemeente/.
(Geheugen van Zeist)