Zeist was 400 jaar geleden niet veel meer dan een kale woestenij. Door ontbossing en overbegrazing stoof het zand vrijelijk over de vlakten. Op oude kaarten uit die tijd wordt gesproken over de Zeister duinen. We kunnen het nu haast niet meer voorstellen als we hier omringd staan door het groen van de buitenplaatsen en het Zeisterbos.

Buitenplaats Hoog Beek & Royen

We zijn op de buitenplaats Hoog Beek & Royen. De buitenplaatsen langs de Driebergseweg in Zeist zijn onderdeel van de Stichtse Lustwarande, een unieke gordel van buitenplaatsen aan de flank van de Utrechtse Heuvelrug die zich uitstrekt van De Bilt tot aan Rhenen. Hoog Beek & Royen is in 1824 aangelegd door Zocher. Zijn typische Engelse landschapsstijlelementen zijn hier terug te vinden, zoals de slingerende waterpartijen. Deze werd gevoed vanuit de slingervijver op buitenplaats Pavia, die zelf werd gevoed door de spreng in het Zeisterbos.

Verdroging in het Zeisterbos

De spreng in het Zeisterbos is ruim 250 jaar oud en is al decennia geleden drooggevallen. Het waterpeil in de vijvers zakt in droge periodes onder een kritiek niveau. Door de verdroging is een groot deel van de bomen en planten nu al aangetast of afgestorven. De fauna op de buitenplaats, zoals vlinders en insecten, wordt hierdoor ook bedreigd aangezien het afhankelijk is van deze planten of van specifieke vochtige milieus. Bomen die nu bezwijken onder de verdroging zijn niet meer te redden. Het gevolg hiervan is het verlies van landschappelijke en cultuurhistorische waarden aangezien het veelal gaat om beeldbepalende en eeuwenoude exemplaren. Daarnaast zorgen bomen voor verdamping en verkoeling van de omgeving. ‘Als we deze hoeders van onze natuur niet redden, zullen de gevolgen van de klimaatverandering steeds grotere effecten hebben’, stelt Ivor de Baat, projectleider bij Utrechts Landschap.

Klimaatbestendige vijvers en gerestaureerde bruggen

‘Eind 2019 zijn we begonnen met het voorbereidingsproject Herstel Watersysteem Zeist vertelt Ivor. Binnen dit project zijn de benodigde onderzoeken uitgevoerd en de resultaten hiervan zijn vertaald naar een projectplan met bijbehorende (herstel-) maatregelen. ‘Het cultuurhistorisch onderzoek heeft ons meer inzicht geboden in de cultuurhistorische aspecten binnen het projectgebied. Daarnaast heeft het waterbalansonderzoek ons het inzicht en de kennis opgeleverd dat nodig is om te bepalen welke maatregelen noodzakelijk en haalbaar zijn’. Een van de uitkomsten van dit onderzoek wees uit dat het grondwaterpeil niet meer op het niveau is terug te brengen dat het door de vijvers grondwater gevoed konden worden. Het opnieuw aanbrengen van folie in de vijvers bleek helaas onvermijdelijk.

Onderhoud aan de vijvers, spreng en de cultuurhistorische elementen blijkt noodzakelijk. ‘We moeten waterpartijen opschonen, vijverranden en beschoeiing moeten we aanpakken.’ Daarnaast werkt het projectteam aan het klimaatbestendig inrichten van vijvers. Onderdeel van de bos- en slingervijvers zijn verschillende cultuurhistorische objecten zoals bruggen en dammen. Deze elementen worden gerestaureerd om hun functie en cultuurhistorische waarde te behouden of weer terug te krijgen.

Terugkeer van water

Op sommige plekken zijn de herstelmaatregelen al gerealiseerd en heeft dit tot zichtbare resultaten geleid. ‘Tot onze verrassing kwam er in delen van de spreng in het Zeisterbos weer water te staan’, na schoning kwam het kwelwater weer omhoog zegt Ivor. ‘Daarnaast zijn de watergangen op Schoonoord, de Breul en Molenbosch aangepakt. De gebouwde waterwerken zijn gerestaureerd en hebben hun functie terug en de uitstraling die daarbij hoort. Verder zijn er binnen het project verschillende duikers en stuwen aangelegd om het waterniveau beter te kunnen controleren.’

‘Tot onze verrassing kwam er in delen van de spreng in het Zeisterbos weer water te staan’

‘Met de gemeente Zeist en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed zijn we nog in overleg over de inrichting van de oevers rond Pavia en Hoog Beek & Royen. Niet alleen het behoud van de glooiende oeverlijn is van belang, ook willen we graag de oevers zo inrichten dat de ecologische waarde toeneemt.’ Het projectteam hoopt de werkzaamheden aan de slingervijvers in september 2022 te starten.

Samen pionieren

Utrechts Landschap werkt binnen het project nauw samen met de gemeente Zeist, Het waterschap Hoogheemraadschap Stichtse Rijnlanden en Provincie Utrecht. ‘Daarbij speelt de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed een belangrijke rol bij de realisatie’, stelt Ivor. ‘Gelukkig merken we dat op beleidsmatig niveau het gevoel van urgentie om maatregelen te treffen gedeeld wordt. De uitdaging zit er met name in dat we dit vertalen naar een praktische aanpak. Het is pionieren: waar de één staat de trappelen om iets nieuws te proberen ten behoeve van toekomstig behoud, stelt de ander de vraag of nieuwe maatregelen wel passen in bestaande procedures, visies en regelgeving’.

‘Gelukkig merken we dat op beleidsmatig niveau het gevoel van urgentie om maatregelen te treffen gedeeld wordt.’

Naast de maatregelen die Utrechts Landschap zelf kan nemen, is er ook betrokkenheid van de omgeving nodig. In een samenwerking met de Boswerf in Zeist wordt gewerkt aan een zogenaamd klimaatpaviljoen. Hier kunnen bewoners zelf in de praktijk zien hoe je maatregelen neemt om tot afkoppeling over te gaan, waardoor regenwater niet meer wordt afgevoerd in het riool en zie je in de praktijk hoe je je tuin zo kan inrichten dat het water beter in de bodem infiltreert.

‘Zonder een brede aanpak zullen de maatregelen binnen het project het tij niet kunnen keren.’

In de omgeving van het projectgebied staan ook een aantal grote gebouwen. Het regenwater dat op de daken valt wordt in veel gevallen nog via het riool afgevoerd. ‘Inmiddels spreken we met verschillende eigenaren om tot afkoppeling van het regenwater te komen’ vertelt Ivor. ‘Dit kan betekenen dat er jaarlijks circa 5500 m3 extra water kan worden benut.’ Het enthousiasme van de eigenaren om hieraan mee te werken blijkt groot te zijn. In samenwerking met de genoemde organisaties én de hulp van bewoners is het daadwerkelijk mogelijk meer water langer in het gebied vasthouden. ‘Zonder deze brede aanpak zullen de maatregelen binnen het project het tij niet kunnen keren.’

Voor de volgende generaties

Het project is een samenwerking tussen verschillende disciplines. Het zijn gebundelde krachten van erfgoed en natuur. Vaak staan deze in de praktijk op gespannen voet, maar door goede samenwerking kun je juist iets heel moois bereiken. ‘Daarom wegen we alle belangen goed af’, stelt Ivor. Verder advies voor anderen? ‘Alles kost meer tijd dan je zou verwachten. Begin dus op tijd en betrek meteen iedereen.’

Een buitenplaats kent een geschiedenis van vele generaties. Inwoners van Amsterdam kwamen in vroegere tijden naar Zeist om  hier een dag te wandelen en te flaneren over deze buitenplaatsen. Ook nu is het een bijzonder prettige plek, zeker tijdens een warme zomer. De eigenaren die hier 200 jaar geleden hun intrek hadden genomen hebben bijgedragen aan het vergroenen van de omgeving. ‘We zijn het hun én de generaties na ons verschuldigd om dit te behouden en te versterken’.