Op de rand van de Utrechtse Heuvelrug, in Leersum, ligt landgoed Zuylestein. Het landgoed werd door prins Frederik Hendrik van Oranje in 1630 aangekocht. Het voormalige jachtslot werd in de Tweede Wereldoorlog helaas verwoest. Ook de imposante renaissancetuin en het park hebben het zwaar te verduren gehad. Tijdens noodweer en een valwind werd in juni 2021 enorme schade aan het landgoed toegebracht. Zo werd in slechts vijf minuten tijd het zeventiende-eeuwse sterrenbos grotendeels verwoest. Maar eigenaar Jemima de Brauwere heeft ook deze handschoen opgepakt en werkt actief én innovatief aan het herstel van het bos, de tuinen en het behoud van het landgoed.
Renaissancetuin
Jemima vertelt over de bijzondere locatie van het landgoed, dat 400 jaar in de familie is gebleven: ‘Het interessante is dat het landgoed op de overgang ligt van het zand van de heuvelrug naar de klei van de uiterwaarden van de rivier.’ Het landgoed is door Frederik Hendrik als buitenplaats aangekocht en enorm vergroot. Hij wilde er een hoge heerlijkheid van maken: ‘Daar was galgrecht voor nodig, wat weer vroeg om een minimaal aantal inwoners. Het landgoed werd aan de oostkant ingesloten door Amerongen. Vandaar dat het richting Leersum is uitgebreid.’
Bomen onder druk
Het landgoed wordt geteisterd door klimaatverandering. Door hittestress ontwikkelen bomen zich slecht, vallen ze uit en hebben ze minder weerstand tegen diverse ziektes. Nieuwe bomen moeten wekelijks water gegeven worden, ook al staan ze er al drie jaar. Ook worden bomen door de droogte minder sterk, waardoor steeds vaker geheel onverwachts een tak uit een boom kan vallen. Dat brengt een veiligheidsrisico met zich mee. Bomen worden ziek vanwege de snelle schommeling in het waterpeil. Door de extreme droogte zakt het waterpeil, wat wordt opgevolgd door extreme regenbuien waardoor het waterpeil weer snel stijgt. Eiken en beuken kunnen daar slecht tegen. Het wortelgestel wordt aangetast en gaat schimmelen. De wisselende waterstanden zijn al langer aan de orde, maar de droogteproblemen zijn versneld zichtbaar geworden.
“Je moet je door een tegenslag niet laten overrompelen. Als iets tegenzit, stel jezelf de vraag: wat kan ik ermee en wat leer ik ervan? Hoe kan ik het naar mijn voordeel draaien? Dat is heel essentieel.”
Op dit moment is Jemima bezig met de restauratie van het historische Sterrenbos, wat in 2021 bijna volledig is verwoest door de valwind. Jemima vertelt over de bijzondere architectonische aanleg van het oorspronkelijke jachtbos, met – voor het noodweer – stammen van meer dan 30 meter hoog. Graag wil ze dat beeld weer terugbrengen, met de nodige aanpassingen vanwege de klimaatproblematiek: ‘Wat heel belangrijk is, is het vocht vasthouden. Denk aan permacultuur, de bodem bedekt houden. Begroeiing en struiken spelen hierbij een belangrijke rol. We planten verschillende boomsoorten waarbij we ook denken aan biodiversiteit. Zo passen we straks lindebomen toe, die zijn fantastisch voor de bijen en leveren een waardevolle mulchlaag.’ De lindebomen worden gebruikt om de lanen terug te brengen, met daarbij veel struikgewas waarin dieren zich kunnen verschuilen en voortplanten.
Innovatie en samenwerking
In het verleden heeft de tuin zich vaker op innovatieve wijze opnieuw uitgevonden. ‘Het grappige is, en dat is denk ik in de 19e eeuw begonnen, dat het bosbeheer gericht is geweest op de productie van hout. Dat terwijl het jachtkasteel juist bedoeld was om te kunnen jagen. Dat zie je terug in oude brieven en contracten van de tuinbaas. Daarin kom je tegen dat hij niet één soort, maar diverse boomsoorten moest kopen om Zuylestein mee in te richten en uit te breiden. Dan gaat het over iepen, linden, elzen, eiken en beuken. Wellicht had dat te maken met risicospreiding in het jachtbos, meer diversiteit in de dierenpopulatie die de diverse boomsoorten aantrekken.’
‘Het Sterrenbos is een heel interessante proeftuin. Hier is altijd al over innovatie en technieken nagedacht’, vertelt Jemima. Bij de planvorming heeft ze veel contact met landgoed Twickel over specifiek het bosbeheer. Zelf heeft Jemima vooral kennis van de tuin: ‘Twickel is nog één van de weinige, zelfvoorzienende landgoederen, met een bos en boerderijen. Daarnaast hebben we een sterke familieband met Twickel. De laatste eigenaresse heeft als klein meisje nog op Zuylestein gewoond. Ook zij denken na over het klimaatbestendige bos.’ Op advies van Twickel is Jemima gaan experimenteren met blokken met daarin mycorrhiza, een schimmel die in symbiose met de boom leeft. De werking daarvan wordt nu bij een aantal nieuw aan te planten bomen getest. Verder wordt in het bos een slangensysteem aangelegd op de grond, dat vraag-gestuurd de grond rond de laanbomen bedruppelt. Daardoor wordt er veel minder water gebruikt en is er minder risico dat het watergeven een paar dagen te laat gebeurt. En op deze schaal is het goedkoper dan wekelijks 600 bomen handmatig elk 80 liter water geven!
De belangrijkste les
We vragen Jemima naar haar grootst verworven inzicht bij de planvorming voor de restauratie van het Sterrenbos. Ze antwoordt: ‘Door tegenslag moet je je niet laten overrompelen. Als iets tegenzit, stel jezelf de vraag: wat kan ik ermee en wat leer ik ervan? Hoe kan ik het naar mijn voordeel draaien? Dat is heel essentieel. Dat heb je ook nodig om andere mensen te enthousiasmeren. Als je al bij de pakken neer gaat zitten, dan gebeurt er zeker niks. En weten wat je doel is, waar je heen wilt. Daarbij denk je uiteraard op de lange termijn. Dat je dat zelf niet meer meemaakt, dat doet er niet toe.’
