In het Twentse Diepenheim ligt landgoed Nijenhuis. Het is een historisch landgoed met een lange geschiedenis, die sterk verweven is met het dorp Diepenheim. Om het oude huis ligt een uitgestrekt parkbos met monumentale bomen en karakteristieke doorkijken. Door verdroging en hitte hebben de bomen het moeilijk. Maar, door het watersysteem goed te begrijpen, krijgen eigenaar en rentmeester steeds meer inzicht in hoe zij verdroging kunnen tegengaan en het groene en blauwe erfgoed klimaatrobuuster kunnen maken.

Landgoed Nijenhuis is eeuwenoud. De eerste vermelding van het landgoed is rond 1380. De historische buitenplaats Nijenhuis is een rijksmonument en omvat naast het landhuis uit ca. 1662, onder meer twee bouwhuizen, een werkplaats, een moestuin met oranjerie en een park met een theehuis. De tuin en het park zijn in de huidige vorm aangelegd in 1888. Ook het wandelbos langs de Diepenheimse Molenbeek behoort tot het rijksmonumentale ensemble. Landgoed Nijenhuis omvat meer dan 200 hectare en telt enkele boerderijen en vele bospercelen. Het ligt op zo’n 12 meter boven NAP. Het landgoed wordt in gezamenlijkheid beheerd met landgoed Westerflier, dat aan de andere kant van Diepenheim ligt. Het geheel is ondergebracht in Landgoed Nijenhuis en Westerflier BV, een Natuurschoonwet BV.

Op het landgoed spreken we de bewoner van het Nijenhuis en tevens aandeelhouder van de landgoed BV, Albert Schimmelpenninck, en rentmeester Hugo Vernhout. De familie van Albert heeft het landgoed al sinds 1799 in bezit. Hugo is sinds 2009 werkzaam voor het Nijenhuis. Beide heren kennen het landgoed en de omgeving dus goed. Albert: “Het huis is het middelpunt van de landschappelijke aanleg. De Molenbeek kronkelt door het landgoed en er is een aantal vijvers. Het is een parkachtige omgeving, met veel verschillende boomsoorten en monumentale eiken.” Het landgoed is een karakteristiek gebied voor het Diepenheim en de regio Twente. Vele wandelaars en fietsers maken dagelijks gebruik van de fiets- en wandelpaden, om te genieten van de bosrijke omgeving en de schilderachtige doorkijkjes.

Nijenhuis ligt in het oude hoevenlandschap, dat wordt gekenmerkt door kronkelende wegen, kromme kavelgrenzen en verspreide boerderijen. Het gebied is al eeuwenlang ‘in cultuur’. Rond 1850 is het landgoed flink uitgebreid dankzij de markeverdeling. Dit deel is goed herkenbaar aan de rechte wegen en bloksgewijze verkaveling. De voormalige markegronden zijn veelal omgevormd tot bos, bedoeld voor de houtproductie. Hugo: “De grond was vroeger heel arm, dus er groeide weinig. En de mijnbouw kwam op, dus men dacht dat er veel stutten voor de mijnbouw nodig zouden zijn.”

Bomen onder druk

We vragen Albert en Hugo of zij zien dat klimaatverandering effect heeft op het landgoed. De heren leggen eerst uit hoe het watersysteem op het landgoed werkt. De watertoevoer van het landgoed loopt via de Diepenheimse Molenbeek. De Molenbeek wordt weer gevoed via de Schipbeek. Daartussen zit een stuw. Albert: “Uiteindelijk komt het water uit Duitsland. Als het water niet komt, stopt het hele systeem. Vroeger kwam dat sporadisch voor, maar nu hebben we dat in 2018 gehad en de jaren daarna nog een paar keer. Dat er wekenlang, soms maandenlang, geen water bijkwam. De vijvers zijn toen drooggevallen. De belevingswaarde van een vijver die droogstaat, is heel anders dan die van een vijver die netjes op peil is. Maar wat veel erger is, is dat de bomen eronder lijden en dood zullen gaan.”

‘Als het water niet komt, stopt het hele systeem. Vroeger kwam dat sporadisch voor, maar nu hebben we dat in 2018 gehad en de jaren daarna nog een paar keer. Dat er wekenlang, soms maandenlang, geen water bijkwam.’

Naast verdroging heeft ook de toegenomen temperatuur invloed op het landgoed. Bepaalde boomsoorten kunnen niet goed tegen hitte. Juist de combinatie van droogte en hitte zijn problematisch voor de ontwikkeling van bomen. De vitaliteit van bomen gaat daardoor achteruit. Hugo vertelt over de beuken en fijnsparren die het slecht doen in het huidige klimaat. En dat terwijl die boomsoorten juist zo kenmerkend zijn voor het landgoed. Albert: “Van oudsher horen de beuken op het landgoed. Een beukenbos heeft een bijzondere bekoring, die andere soorten niet hebben. Ik zou het een gemis vinden als dat er niet meer is.” Met het waterschap zijn er afspraken gemaakt over de stuw en de waterverdeling. Maar, zoals Hugo aangeeft: “Het waterschap kan geen water tevoorschijn toveren.”

Droogte heeft niet alleen impact op de natuur, maar vormt ook een reële bedreiging voor de fundering van het oude landhuis. Hugo: “Water is niet alleen van belang voor het groen, maar ook voor het rood. Het huis staat in een gracht. Bij droogte kan de fundering van het huis droog komen te staan. Dat is echt niet goed.”

Lange termijn visie moeilijk

Hugo legt uit dat het voor een bosbouwer in deze tijd erg ingewikkeld is om maatregelen te nemen om het bos klimaatrobuust te maken en te houden: “Een landbouwer kijkt welke gewassen hij dit jaar nodig heeft en gaat die verbouwen. Hij zorgt voor de juiste bemesting en bewerking van de grond. Een bosbouwer doet het andersom. Die kijkt naar de grond en wat daar kan groeien. Op basis daarvan maak je een keuze. Maar dat zijn keuzes voor op z’n minst 80 jaar. Het probleem is nu dat je er niet van uit kan gaan dat over 80 jaar, of zelfs over 20 jaar, die omstandigheden nog zo zijn dat jouw keuze de juiste is.”

‘Het probleem is nu dat je er niet van uit kan gaan dat over 80 jaar, of zelfs over 20 jaar, die omstandigheden nog zo zijn dat jouw keuze de juiste is.’

Veelal wordt besloten om bomen te vervangen voor een andere soort, die het beter doet in de huidige klimaatomstandigheden. Er wordt dan gekeken naar landen in het zuiden van Europa, omdat daar al lange tijd het klimaat heerst wat het in Nederland misschien gaat worden. Alleen ook dat is niet altijd een oplossing. Hugo: “Je haalt alleen de boom hiernaartoe, en niet het ecosysteem waarin de boom zich ontwikkeld heeft. Misschien dat die boom op een rotsbodem groeit, terwijl wij hier zandgrond hebben. Voor een deel is het ook gewoon proberen, en kijken welke boomsoorten het redden.” In ieder geval zorgt Hugo ervoor dat er minder monocultuur is en er dus verschillende boomsoorten worden geplant. De boomsoorten die nu op Nijenhuis worden geplant zijn winterlinde, haagbeuk, boomhazelaar, esdoorn, els, tamme kastanje en iep. Die soorten zorgen voor een betere strooisellaag, en maken zo het bos klimaatrobuuster.

We spreken over de resultaten van de ingrepen die zijn gedaan, maar de heren leggen uit dat het te vroeg is om daar al iets over te zeggen. In ieder geval zijn de fijnsparren eruit gehaald en zijn er nieuwe boomsoorten geplant, waarbij er meer met menging rekening is gehouden.

Bestuderen van het watersysteem

Als we vragen op basis waarvan Albert en Hugo keuzes maken om het landgoed klimaatrobuuster te maken, benadrukken de heren dat het bestuderen en kennisontwikkeling van het watersysteem daarbij van essentieel belang is. Albert is zelf ingenieur en  afgestudeerd op de waterhuishouding van Nijenhuis. Hugo vertelt dat hij lid is van de Bosbouwvereniging en regelmatig op excursies gaat, waarbij hij kijkt bij andere landgoederen en natuurgebieden.

Op dit moment hebben de heren het plan om de rabattenbossen in te zetten om water vast te houden. Dat is opvallend. De rabattenbossen zijn juist bedacht om water snel af te voeren. Albert: “In het verleden zijn de rabattenbossen ontstaan omdat het hier te nat was. De allerbeste oplossing zou dan ook zijn om de grond in het bos te egaliseren, maar dat is een enorme ingreep. Nu kijken we of we op een paar plekken enkele watergangen kunnen afdammen, zodat we het water in het rabattenbos kunnen vasthouden.” Dat lijkt een eenvoudige ingreep, maar is het in de praktijk niet. Hugo: “Je kan niet zomaar iets veranderen. Als je hier iets doet, heeft dat invloed op het perceel ernaast. Als je hier water vasthoudt, heeft de boer die grond pacht en z’n mest kwijtmoet misschien wel een probleem.”

‘Je kan niet zomaar iets veranderen. Als je hier iets doet, heeft dat invloed op het perceel ernaast. Als je hier water vasthoudt, heeft de boer die grond pacht en z’n mest kwijtmoet misschien wel een probleem.’

Nijenhuis klimaatrobuust

We vragen Albert en Hugo naar hun plannen voor de toekomst. Albert: “We willen graag dat de boomsoorten die hier van oudsher groeien, het goed blijven doen. Niet méér water, maar regelmatiger water.” Albert legt uit dat er wellicht meer mogelijkheden moeten komen om water in te laten vanuit het Twentekanaal. Hugo: “Een deel van het gebied van het Waterschap Vechtstroom kan in droge periodes vanuit de IJssel en het Twentekanaal van water worden voorzien. Dat geldt bijvoorbeeld voor een deel van het Westerflier maar nog niet voor het Nijenhuis. Een ander probleem is dat de watervoorziening vanuit de IJssel ook onder druk staat door het smelten van gletsjers in Zwitserland.” Vroeger was er een veel meer constante wateraanvoer vanuit gletsjers, maar die zijn op een gegeven moment op. “Dan zou je de hele IJssel moeten gaan stuwen, maar dat is echt een enorme ingreep.”

In ieder geval is het belangrijk dat het landgoed zijn belevingswaarde blijft behouden. Zeker voor de vele bezoekers die dagelijks op Nijenhuis te vinden zijn. Er zijn allerlei fietsroutes en wandelroutes ovor het landgoed. Het landgoed heeft een belangrijke functie voor de plaatselijke bevolking en in de regio. Nijenhuis ligt in een landgoederenlandschap, en er zijn vele campings en plekken voor overnachtingen en horeca.

De belangrijkste les die Albert en Hugo mee willen geven aan eigenaren en rentmeesters die aan de slag gaan met klimaatadaptatie van groen en blauw erfgoed, is dat het heel belangrijk is dat je goed doorhebt hoe het watersysteem op het landgoed in elkaar zit. Door ver in die historie terug te kijken, kun je ontdekken hoe vorige eigenaren, rentmeesters en boeren bezig zijn geweest met water afvoeren, of juist water vasthouden. Daarbij is  iedere situatie anders en uniek. Zo is de situatie qua water op landgoed Westerflier, aan de andere kant van Diepenheim, totaal anders dan op Nijenhuis. Door het watersysteem goed te begrijpen, ben je in staat verantwoorde keuzes te maken voor de toekomst. Daarom is historisch besef zo belangrijk en raden Albert en Hugo aan om daarbij ook waar mogelijk experts in te schakelen, zoals hydrologen. Alleen zo kun je keuzes maken die de waterhuishouding verbeteren, om zo de vitaliteit van de bomen te versterken en het landgoed zo goed mogelijk door te geven aan volgende generaties.