In Zuid-Limburg, vlak boven Heerlen, ligt Kasteel Amstenrade. Om het kasteel ligt een historisch kasteelpark van ongeveer 11 hectare groot. Kenmerkend voor het park zijn de vele bomen, kronkelende wandelpaden en kenmerkende zichtassen. Door droogte en hitte vallen de bomen uit, terwijl juist de bomen Amstenrade zo bijzonder maken. Maar, door exotische boomsoorten terug te planten, wordt het landgoed klimaatrobuuster en wordt de cultuurhistorische waarde van het landgoed versterkt.

In Limburg, in het dorpje Amstenrade, ligt Kasteel Amstenrade. Begin 13^e eeuw is er op die plek voor het eerst sprake van een burcht. Eind 18^e eeuw is het grootste gedeelte van het toen verouderde kasteel gesloopt en is het huidige Kasteel Amstenrade gebouwd. Het omliggende kasteelpark is in 1806 aangelegd in de Engelse landschapsstijl. Het park wordt gekenmerkt door een grote variëteit aan bomen. Verder vind je er een historische oranjerie, een koetshuis en een rentmeester woning. Het landgoed ligt in een droogdal in het oude Limburgse mijngebied. Een droogdal doet denken aan een beekdal, alleen een droogdal is ontstaan door erosie van afstromend regenwater. In het park zijn veel wandelaars te vinden, doordat het op een centrale plek in het dorp ligt.

Leïla van Lidth de Jeude – d’Ansembourg is eigenaar van Kasteel Amstenrade, waar ze samen met haar gezin woont. Het kasteel kwam in 1788 in bezit van haar familie. Amstenrade is haar erg dierbaar. Niet alleen omdat het haar thuis is, maar ook omdat het een plek is die een lange geschiedenis kent die verweven is met de natuur. De fauna die zich er heeft ontwikkeld is rijk. Er leven vleermuizen, insecten, vogels, vlinders en vossen. Maar het gesprek gaat vooral over de flora van Amstenrade. Niet alleen de tuin van Amstenrade is monumentaal, maar ook de afzonderlijke bomen hebben een monumentale status. Zo staat er een Libanese ceder die inmiddels niet meer in te kopen zijn. Exotische bomen horen bij Amstenrade en zijn kenmerkend voor de historische tuin: “Die horen bij het kasteel. Met die bomen lieten vorige bewoners zien hoe ver ze gereisd hadden en hoe ver hun kennis reikte doordat het lukte om die bomen op Amstenrade te laten groeien. Ook vroeger waren dit heel bijzondere bomen.”

Verdroging

Tegelijkertijd is het park kwetsbaar: “Het park is op zekere leeftijd. Daardoor is het kwetsbaarder voor bijvoorbeeld zwammen. Je ziet dat de rododendrons het moeilijk hebben, zeker in de zomer. Die geef ik nog een paar jaar de kans, terwijl het eigenlijk een heel weerbare plant is met de zuurgraad van de grond die we hier hebben.” Ook door stikstof wordt het karakter van het park aangetast. Vanwege stikstof doet de bramenstruik het veel beter, maar die hoort niet op Amstenrade thuis. Het is een park, geen bos. Bramenstruiken geven een park een rommelig aangezicht. De bramen weghalen is een intensieve klus, omdat de wortels overal doorheen groeien en deze dus lastig weg te halen zijn.

Net als bij veel andere pioniers, hebben vooral de bomen op Amstenrade het moeilijk vanwege droogte en extreme regen. Leïla: “De beuken, die laten gewoon los. Dat komt door de droogte. Maar door klimaatverandering zie je ook dat de weerstand van bomen en planten minder wordt. Oprukken van ziektes. Ziektes worden sneller overgegeven. En vallende takken.”

“De beuken, die laten gewoon los. Dat komt door de droogte. Maar door klimaatverandering zie je ook dat de weerstand van bomen en planten minder wordt. Oprukken van ziektes. Ziektes worden sneller overgegeven. En vallende takken.”

Ook vertelt Leïla over mini-tornado’s, die steeds vaker voorkomen: “Een heel akelig fenomeen. Je ziet dat de lucht van kleur verandert, er komt een tornado en die maakt een heel duidelijke lijn van verwoesting.” Het weer wordt heftiger en steeds minder regelmatig. Dat maakt de toekomst van het historische park onvoorspelbaar.

Herplanten van exoten

Door de uitval van bomen is de eigenaar van Amstenrade gedwongen om bomen te herplanten. De tuin is op dit moment, door het klimaat en de leeftijd van het park, in een fase van aftakeling. Daardoor kunnen takken vallen, wat veiligheidsrisico’s met zich meebrengt. Iedere vijf jaar worden daarom alle bomen bekeken, zeker langs de paden. Soms moeten bomen dan gekapt worden: “Veiligheid heeft prioriteit op de schoonheid van het park.” De gravin heeft veel geleerd sinds ze het eigenaarschap van het kasteel overnam: “Natuurlijk kende ik het verschil tussen een beuk en eik, maar het behouden van een tuin als deze is veel complexer. Je leert veel door naar mensen te luisteren, en door goed te kijken. Ondertussen kan ik wel raden waar een tak gaat vallen. Om op google wat bomen te bestellen is heel makkelijk. Veel moeilijker is ervoor zorgen dat de boom na het inplanten goed kan groeien.”

“Om op google wat bomen te bestellen is heel makkelijk. Veel moeilijker is ervoor zorgen dat de boom na het inplanten goed kan groeien.”

Een aantal jaren terug heeft de eigenaar met het waterschap een plan gemaakt om op Amstenrade te voldoen aan de normen voor wateroverlast (NBW-normen). Die normen zeggen in hoeverre wateroverlast bij overstromingen beperkt dient te worden. Maar Leïla dacht dat die plannen in de praktijk niet zouden lukken en wilde graag een holistisch plan. Het ging in het plan voornamelijk over het afvoeren van water, terwijl zij ook wilde kijken naar de gevolgen daarvan voor het huis, de zichtassen en de bomen. Daarom heeft zij met hulp en ondersteuning van ErfgoedLAB extra onderzoeken laten uitvoeren. Het ErfgoedLAB is een initiatief van de provincie, waarbij landgoederen in samenwerking met een landschapsbureau een langetermijnvisie kunnen opstellen. Met de onderzoeken uit dit project, heet Leïla veel geleerd over de geschiedenis van het landgoed, de grond en waterbewegingen. Amstenrade ligt op mijnbouwgrond, wat de nodige aandacht vraagt in nieuwe plannen: “Het is belangrijk om te snappen wat er gebeurt als je mijngrond onder je hebt. Het is op sommige plekken hol hieronder. Ooit is het vol met water geweest, toen is het weer eens leeggehaald. Toen is het gebruikt voor het warmtenet in de stad. Al die veranderingen brengen beweging met zich mee en dat maakt het lastig.”

Leïla vertelt dat er op Amstenrade eerst Amerikaanse eiken en beuken stonden, maar dat dat de eerste bomen waren die omgevallen zijn. Dat laat een groot gat achter. Maar je kunt ook niet te veel pionieren: “Je bent gebonden aan de lijn van het landgoed. Iets veranderen moet je dus langzaam doen. Maar dat je iets verandert is heel belangrijk om het landgoed in leven te houden.”

Het pionieren op Amstenrade laat zich samenvatten tot het herplanten van exoten. Dat maakt de tuin klimaatrobuuster én het herstelt de cultuurhistorische waarde van het landgoed: “We gaan nu een laan met ginkgo biloba’s (Japanse notenbomen) aanleggen. Dat is niet baanbrekend, maar voor Amstenrade wel. Het wordt in de herfst gewoon een prachtige gouden laan. Dat breekt met een zekere traditie van de lindelaan. De ginkgo biloba komt uit Azië en kan hier ook groeien. Daarom hebben we ervoor gekozen, omdat het klimaatrobuust is.” Het planten van klimaatrobuustere bomen is van groot belang om de waarde van het landgoed te behouden: “We zijn nu in de Bourgogne-warmte. Straks wordt dat waarschijnlijk nog warmer. Dan kunnen we misschien wel truffels gaan planten of bijvoorbeeld hazelnoten.”

Het belang van groen erfgoed

Als Amstenrade een donatie van een miljoen euro zou krijgen, zou Leïla een waterbassin bouwen tegen de oranjerie, om zo de cultuurhistorische waarde van de oranjerie te versterken: “Daar was vroeger ook water. Ik wil dat niet alleen terug vanwege het klimaat, maar ook omdat het vroeger zo was. Heel vaak merk je dan mensen vroeger dingen hebben gedaan, die ook toen heel logisch waren. Dan bedoel ik maatregelen om water op te vangen of juist kwijt te kunnen. Door daarnaar te kijken, doe je iets wat bijdraagt aan de vitaliteit van de natuur en past bij de historie hier.”

“Heel vaak merk je dan mensen vroeger dingen hebben gedaan, die ook toen heel logisch waren. Dan bedoel ik maatregelen om water op te vangen of juist kwijt te kunnen. Door daarnaar te kijken, doe je iets wat bijdraagt aan de vitaliteit van de natuur en past bij de historie hier.”

Naast het blijven herplanten van planten en bomen, wil de eigenaresse ook zorgen dat Amstenrade meer onder de aandacht komt bij de bevolking: “Ik wil mensen graag Amstenrade laten zien. Niet alleen om fijn te wandelen. Amstenrade is een levend monument. Dat is heel bijzonder.” Ze ziet wel eens kinderen in het park die takken kapot maken en dan denken dat het wel terug groeit, terwijl dat helemaal niet vanzelfsprekend is. Ook wil ze kinderen het belang van natuur laten inzien: “Ik wil ze interesseren met het bewonderen van de bomen die hier zijn. Veel mensen nemen die voor vanzelfsprekend aan, maar we hebben hier echt heel bijzondere specimenen. Ik wil dat de kinderen van scholen hier komen om te leren wat groen is en wat het betekent om dat te bewaren en te behouden. Maar op een leerzame en ludieke wijze. Dat vind ik belangrijk, omdat er steeds meer een afzondering is tussen mens en natuur. Ik ben geen tree-hugger, maar ik ben met de natuur opgegroeid en zou dat anderen ook graag meegeven. De bomen zijn zo mooi en stralen zo veel kracht uit. Ik zou willen dat mensen zich dat realiseren.”

“Ik wil dat de kinderen van scholen hier komen om te leren wat groen is, en wat het betekent om dat te bewaren en te behouden. Maar op een leerzame en ludieke wijze. Dat vind ik belangrijk, omdat er steeds meer een afzondering is tussen mens en natuur. Ik ben geen tree-hugger, maar ik ben met de natuur opgegroeid en zou dat anderen ook graag meegeven. De bomen zijn zo mooi en stralen zo veel kracht uit. Ik zou willen dat mensen zich dat realiseren.” 

Een hittebestendige tuin

Om het groene erfgoed klimaatrobuust te houden, denkt de gravin dat een aantal oeroude Europese soorten moeten worden afgeschreven om zo de belevingswaarde van het erfgoed voldoende te houden: “De natuur is elastisch. Die kan zich aanpassen bij tegenslagen. Maar als klimaatverandering een rol speelt, is het een ander verhaal. Ik zou toekomstgerichter kijken. Dat je bomen plant die over twintig jaar een klimaat als dat van Spanje kunnen weerstaan.” De komende tijd wordt op Amstenrade in ieder geval actief gezocht naar boomsoorten die ook in een warmer klimaat blijven staan, zodat de cultuurhistorische waarde van Amstenrade ook door toekomstige generaties kan worden beleefd.