Door Prof. Dr. Elyze Storms-Smeets (historisch geograaf, senior adviseur Erfgoed en Landschap)
In oktober 2024 werd de sKBL Ithakaprijs voor de beste publicatie op het gebied van landgoedonderzoek uitgereikt aan het boek ‘Oorlog in Arcadië, 1940-1945. Nederlandse kastelen en landgoederen in de Tweede Wereldoorlog’. Het prijzengeld werd op een bijzondere manier ingezet: met een bijeenkomst voor de erfgoedgemeenschap (Community of Practice). Zo’n zeventig landgoedeigenaren, beheerders, conservatoren, historici, ontwerpers en overheden kwamen op 21 maart j.l. bijeen op kasteel Doorwerth. Korte lezingen over de WOII geschiedenis en erfgoed van landgoederen werden afgewisseld met tafelgesprekken.
Enquête Oorlog in Arcadië
Projectleider Elyze Storms-Smeets zette de gemeenschappen centraal in haar lezing. De landgoedgemeenschappen tijdens de oorlog bestonden niet alleen uit de landgoedeigenaren en hun personeel en pachters, maar ook uit militairen, vluchtelingen, geëvacueerden, onderduikers en repatrianten. In het project was daarom aandacht voor al deze groepen en voor multiperspectiviteit. Onder de huidige community was een enquête verspreid over het project, waarvan nu de eerste resultaten werden gedeeld. De negentig respondenten waardeerden als belangrijkste opbrengst de nieuwe kennis over kastelen in oorlogstijd (39 procent) en inzichten over omgang met WOII erfgoed op landgoederen (33 procent), gevolgd door de dialogen over oorlog en vrede, meerstemmigheid, en de omgang met donker erfgoed (18 procent).
Daarnaast werd gevraagd waar een eventueel vervolg op Oorlog in Arcadië zich op zou moeten richten. Bijna 47 procent van de respondenten stemde voor meer onderzoek naar vergelijkbare landelijke of internationale thema’s. Ook was er veel animo voor een toekomstige tentoonstelling (38 procent van de respondenten), een podcast of documentaire (37 procent), oral history interviews (34 procent) en wandel- of fietsroutes (30 procent). Een groter artikel over de uitkomsten van de enquête volgt in een later stadium.
Vrijheid en wederopbouw
Marieke Knuijt van Geldersch Landschap & Kasteelen vertelde over de zware oorlogsschade aan kastelen in Gelderland, waaronder Ammersoyen, Rosendael, Verwolde en Doorwerth. Niet alleen de gebouwen raakten zwaar beschadigd. Ook het omliggende landschap toonde lange tijd de wonden van de oorlog. Zoals de eeuwenoude valse acacia op het terrein van Doorwerth. Na de oorlog werden kasteel en landschap in ere hersteld. Dit jaar is, in het kader van 80 jaar bevrijding, extra aandacht voor WOII geschiedenis op de kastelen van GLK.
Conservator Hélène Bremer ging in haar lezing in op de rol van kunst bij herinneringscultuur, met voorbeelden als Standing With Giants (UK), Jarik Jongmans Aschentanz (D) en Spiegelend Landschap (NL). Kunst kan bijdragen aan het vertellen en visualiseren van verhalen over WOII. Het kan de bezoeker uitdagen om met meer diepgang en nuances te reflecteren op de oorlogsverhalen. Kunst biedt als het ware een reflectie op de morele en ethische kwesties die bij het conflict komen kijken. Voor meer informatie: handreiking voor de omgang met WOII erfgoed op kastelen en landgoederen.
De gemeenschap in gesprek
Tussen de lezingen door vonden tafelgesprekken plaats. In kleine groepjes spraken de aanwezigen met elkaar over herinneren en herdenken. Men deelde persoonlijke familieverhalen, sprak over de complexiteit van de bezetting (een eigenaar kon Duitsers én onderduikers op het kasteel hebben) en onderstreepte het belang van deze dialogen. In een tweede tafelgesprek stond de toekomst centraal. Bij toekomstig onderzoek zou wellicht breder gekeken worden, naar de hele twintigste eeuw, of wellicht naar perioden en thema’s die nog onderbelicht zijn, zoals de Koude Oorlog en de relatie met Nederlands Indië (Indonesië). Landgoedeigenaren gingen verder nadenken over wat zij konden doen rond Oorlog in Arcadië: wellicht een wandelroute, podcast of tentoonstelling?
De middag werd afgesloten met een panelgesprek met drie leden van de Community of Practice: Willem Brinkman (zoon van butler op Groot Haesebroek), Hans Timmerman (Erfgoedcentrum Rozet) en Leo van Putten (onderzoeker kasteel Amerongen). De Tweede Wereldoorlog voelt voor velen nog dichtbij. Ouders of grootouders hebben de oorlog van dichtbij meegemaakt. De WOII geschiedenis is vaak complex en beladen, pijnlijk en emotioneel. Juist door gedegen, onafhankelijk onderzoek te doen, zo stellen de drie heren, komt de complexiteit en nuance in beeld en kunnen we in dialoog met elkaar.
Oorlog in Arcadië (2021-2024) was een project van Gelders Genootschap en de Nederlandse Kastelenstichting. In het teken van 80 jaar Bevrijding en 80 jaar Nederlandse Kastelenstichting organiseert de NKS dit jaar enkele Oorlog in Arcadië excursies in samenwerking met Elyze Storms-Smeets. Op 18 juni a.s. is de eerstvolgende excursie: naar Huis Doorn en kasteel Amerongen.