Door Hanneke Nuijten (beleidsmedewerker erfgoed en projectleider erfgoedlijn Landgoederenzone Zuid-Holland) en Astrid de Wit (programmamanager Klimaatadaptatie provincie Zuid-Holland)

De provincie Zuid-Holland telt vele bijzondere monumentale landgoederen en historische buitenplaatsen. Een groot aantal ligt in de zogenoemde Landgoederenzone, op de strandwallen langs de Noordzeekust, van het Westland tot aan Hillegom. Samen met het aansluitende duingebied vormt deze Landgoederenzone een groene long in de drukke Randstad, een geliefde plek om te recreëren. Provincie Zuid-Holland wil dit bijzondere gebied daarom goed beschermen. Onze monumentale gebouwen en fraaie parken worden als dat nodig is met hulp van een provinciale bijdrage gerestaureerd en hersteld, zodat ze er weer vele jaren tegen kunnen. Ook werken we aan een nieuwe toekomstbestendige functie voor de monumentale gebouwen. En, niet in de laatste plaats, wil de provincie dat de locaties, zoveel als mogelijk, beleefbaar zijn voor iedereen. Daarom zijn deze historische buitenplaatsen en landgoederen in het provinciale beleid opgenomen als één van de zeven Zuid-Hollandse erfgoedlijnen: de erfgoedlijn Landgoederenzone. Onder de naam Hollands Buiten werken de locaties binnen de erfgoedlijn aan meer bekendheid en het trekken van bezoekers (www.hollandsbuiten.nl)

Extremere weersomstandigheden
Maar hoe goed we deze gebieden ook beschermen en beleefbaar maken, op één aspect hebben we als Provincie geen of weinig invloed: het weer wordt steeds extremer. De vaak kwetsbare natuur op de historische buitenplaatsen en landgoederen en ook de monumentale gebouwen hebben te leiden onder die extreme verschillen in temperatuur en vochtigheid. Een buitenplaats bestaat vaak uit een stelsel van waterlopen en vijvers, die afhankelijk zijn van een stabiele waterstand. Sterke schommelingen hebben een negatief effect op het behoud van de oevers. Te weinig waterverversing kan zorgen voor een explosieve groei van algen en kroos. Met alle gevolgen van dien voor de oorspronkelijke dieren- en plantengroei in het water.

Droogte kan ook zorgen voor verzilting van de bodem, door omhoog komen van brak grondwater. De oorspronkelijke beplanting is hier vaak niet tegen bestand. Door droogte en daarmee samenhangende lagere grondwaterstanden kan tot slot ook schade ontstaan aan monumentale gebouwen en andere monumentale elementen: zetting of inklinking veroorzaakt scheuren in fundamenten of muren.

Monitoring en klimaatstresstest
Om te weten hoe de situatie is op de verschillende landgoederen en buitenplaatsen in onze provincie werken wij in het kader van het Kennisprogramma Klimaatbestendige KBL mee aan monitoring met diverse meetpunten op verschillende locaties. Met de uitkomsten van die monitor kunnen we op landgoederen en historische buitenplaatsen een klimaatstresstest uitvoeren en zo de knelpunten op het gebied van wateroverlast, verdroging en verzilting in kaart brengen. Hiermee kunnen we onderzoeken welke maatregelen waar nodig zijn om ons kwetsbare erfgoed te beschermen en te behouden.

Systematiek klimaatstresstest
De systematiek van ‘klimaatstresstesten’ is ontwikkeld in het kader van het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie. Er worden gedetailleerde, veelal open data verzameld over bijvoorbeeld de bodemsamenstelling, hoogteverschillen, grondwaterstanden, aanwezige natuur, waterlopen en bebouwing in een bepaald gebied. Vervolgens wordt berekend op basis van diverse KNMI-scenario’s voor ons toekomstige klimaat hoeveel regen er bij een extreme hoosbui op een gebied kan vallen en hoeveel een gebied opwarmt of verdroogt bij extreem warme dagen. De toepassing van diverse rekenmodellen maakt het mogelijk te voorspellen hoe het water, de hitte of grondwaterstanden zich in het gebied ‘gedragen’. Waar verzamelt overtollig water zich? Kan het schade veroorzaken? Waar vindt extra opwarming of verdroging plaats? Veel gemeenten gebruiken de klimaatstresstest inmiddels al om te weten welke maatregelen zij in de openbare ruimte moeten nemen om bestand te zijn tegen toekomstige weersomstandigheden. Provincie Zuid-Holland heeft voor heel de provincie deze stresstesten inzichtelijk gemaakt via www.zuid-holland.klimaatatlas.net als startpunt voor nader onderzoek op elke locatie.

Kimaatstresstest voor KBL
Het toepassen van de klimaatstresstest op ons erfgoed is nieuw. Voor het erfgoed moet een passende methodiek ontwikkeld worden: welke aspecten lopen het meeste risico op schade en op welke manier? De provincie ontwikkelt deze methodiek in nauwe dialoog met relevante partijen en maakt daarbij gebruik van de groen-blauwe monitor. De groen-blauwe monitor sluit ook weer aan op de provinciale en landelijke Erfgoedmonitor voor ‘rood’: het gebouwd erfgoed.

Landgoed Calorama als voorbeeld
De informatie over de historische buitenplaats Calorama in Noordwijk in de klimaatatlas van Zuid-Holland illustreert hoe de monitor en klimaatstresstest kunnen worden toegepast. Uit de klimaatatlas blijkt dat we bij Calorama vooral moet kijken naar de effecten van teveel water door hoosbuien en wegzakkend grondwater ten gevolge van droogte. De klimaatatlas baseert zich daarbij op klimaatscenario’s tot 2050. De klimaatstresstest kijkt vervolgens of deze situaties kwetsbaarheden opleveren voor de begaanbaarheid van paden, wateroverlast/waterschade in of aan het gebouw, de aanwezige natuursoorten op de specifieke natte of juist droge plekken en de kwetsbaarheid van de bomen. De test maakt goed zichtbaar dat de vele bomen van Calorama in extreem warme en droge periodes een belangrijke bron van verkoeling zijn voor de inwoners in het omliggende bebouwde gebied. Het behouden van deze verkoelende werking (en dus het behoud van de aanwezige bomen) is van groot belang voor het tegengaan van zogenoemde hittestress.