Twee schilddragende leeuwen bij de brug over de slotgracht ontvangen de bezoekers van de Menkemaborg met een woeste blik. Een verwijzing naar oude tijden, toen de borg in het Noord-Groningse Uithuizen vooral een verdedigingsfunctie had. De huidige vorm van de borg stamt uit het begin van de achttiende eeuw. Unico Allard Alberda gaf de Groningse bouwmeester Allert Meyer opdracht om het huis te verbouwen tot een zomerverblijf en een grote tuin aan te leggen rondom het huis. Huis en tuin vormden een eenheid; de mooiste kamers keken uit op het mooiste deel van de tuin. De familie had ook een huis in de stad Groningen. Vandaar was het ‘vijf uren’ varen met de schuit naar Uithuizen.
Bezoekers kunnen zich vandaag de dag wanen in de borg zoals deze eruit zag in de tijd van Unico Allard Alberda en zijn vrouw Everdina Cornera van Berum. Het huis is zo ingericht, dat het voelt of de bewoners even een wandeling zijn gaan maken en ieder moment weer terug kunnen komen. De thee staat al voor hen klaar in de grote zaal, waar ook één van de topstukken van de Menkemaborg staat, een laat zeventiende-eeuwse eikenhouten kast met gebeeldhouwde versieringen. Bijzonder is ook het staatsieledikant, bekleed met gele Chinese zijdedamast. In Nederland zijn nog maar een paar exemplaren van dergelijke staatsieledikanten bewaard gebleven.
De Menkemaborg is één van de weinige borgen die bewaard zijn gebleven en geeft een prachtig beeld van een 18de-eeuws adellijk huis in de Groningse Ommelanden. Ooit kende Groningen vele borgen, stenen huizen die eigendom waren van de Ommelander adel en waaraan heerlijke rechten waren verbonden, zoals wetten en regels opstellen, recht spreken en de dominee benoemen. In de negentiende eeuw bleek de instandhouding van de meeste borgen financieel niet langer haalbaar. Sloop was daardoor onvermijdelijk. De Menkemaborg wist dat lot te ontsnappen, omdat de erfgenamen van de laatste bewoner, jonkheer Gerhard Alberda van Menkema en Dijksterhuis, de borg schonken aan het Groninger Museum. Na restauratie werd de Menkemaborg in 1927 opengesteld voor bezoekers. Sinds 1969 is de Stichting Museum Menkemaborg verantwoordelijk voor het beheer en de exploitatie.
‘Dit lijkt het paradijs wel!’
Ida Stamhuis werkt al vele jaren als directeur-conservator van de Menkemaborg en vertelt bevlogen over haar werk. ‘Het goed onderhouden van huis en tuin is voor ons prioriteit. Daar werken we hard aan en dat vinden we belangrijk, want als we de brug en de keermuur niet goed onderhouden, kunnen bezoekers letterlijk de borg niet meer bereiken. Dit jaar hebben we van de provincie geld gekregen voor groot onderhoud aan de borg en het ‘schathoes’, de voormalige boerderij waarin nu een restaurant is gevestigd. In januari en februari zijn we altijd dicht en houden we grote schoonmaak en controleren de inventaris. Daarna werden begin maart de steigers opgebouwd voor het groot onderhoud. Tijdens dit onderhoud zouden we gewoon open zijn, maar vanwege de coronamaatregelen ging dat niet door. Financieel gezien betekende dat natuurlijk een grote terugval in inkomsten. Ook onze lezingen en concert – de borg heeft een bijzonder kabinetorgel – konden niet doorgaan en aanvragen voor extra financiële steun zijn deels afgewezen. Tegelijkertijd kwam het qua planning niet eens zo heel slecht uit, want het was hier één grote bouwplaats.
Kort voordat we weer open mochten op 1 juni, was het onderhoudswerk klaar. Toen moesten we natuurlijk allerlei maatregelen treffen om de bezoekers in goede banen te leiden, maar dat verliep allemaal prima. In juni was het rustig. In juli begonnen de schoolvakanties en zagen we het effect van de promotie van Groningen als vakantiebestemming. We kregen veel bezoekers uit Noord-Brabant en Zuid-Holland. We hadden die maand zelfs meer bezoekers dan juli 2019. ‘Dit lijkt het paradijs wel!’ liet een bezoeker weten.
Geen SIM-subsidie meer voor tuin
De afgelopen jaren was ik ontzettend blij dat de Subsidieregeling instandhouding monumenten (SIM) niet alleen voor het gebouw maar ook voor de tuin kon worden aangevraagd. Het was dan ook een grote verrassing en teleurstelling dat dit jaar onze aanvraag voor het tuinonderhoud is afgewezen. Het geld was op. Bij de verdeling van het budget gaan werelderfgoed en grote spelers als de provinciale Landschappen, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer voor. Als kleine stichting bungel je onderaan en maak je geen kans. Heel vervelend, want wij hebben een arbeidsintensieve tuin met veel vormsnoei. En niets doen in de tuin is geen optie. Tot vorig jaar hadden we het tuinwerk uitbesteed aan de groenvoorziening van een sociale werkplaats. Helaas konden zij het contract niet verlengen. We werken nu met een hoveniersbedrijf dat uitstekend werk doet, maar daar hangt natuurlijk wel een hoger prijskaartje aan. En nu valt ook de subsidie nog eens weg.’
Aanpak droge grachten én biodiversiteit
De Menkemaborg ligt op een hoge zandkop in het Groningse landschap. In vroeger tijden was er voldoende water. De afgelopen decennia is het waterpeil echter verlaagd, omdat omringende landbouwgrond te nat was. Daar komt bij dat de dubbele gracht rond het borgterrein niet gevoed wordt vanuit een beek of rivier. De hoogte van het waterpeil hangt af van de hoeveelheid regen die valt. In 2018 werd voor iedereen zichtbaar dat die regenval bij lange na niet voldoende was. De grachten stonden droog. Op termijn zal het borggebouw hiervan ook schade gaan ondervinden in de vorm van scheuren. ‘Om het tij te keren hebben we in overleg met de gemeente, het waterschap Noorderzijlvest en onze buurman Natuurmonumenten, besloten een revitaliseringsplan te laten maken dat verder kijkt dan het verbeteren van de waterhuishouding’, aldus Ida Stamhuis. ‘We hebben NO.ORDPEIL landschap.erfgoed gevraagd dit plan te maken en ook te komen met voorstellen om de biodiversiteit en de vitaliteit van de bomen te verbeteren. De Menkemaborg heeft een prachtige singel met oude eiken en zelfs krimlinden, maar die staan er niet florissant bij. De afgelopen jaren zijn meerdere bomen uitgevallen en gaten in de bomenrij ontstaan. Ook is de biodiversiteit beperkt. We hebben zoveel daslook dat zich snel uitzaait dat andere planten in de verdrukking komen.’
De oplossing die NO.ORDPEIL heeft aangedragen voor het watertekort is het aanvoeren van water van elders. Pompen gaan vanuit een verderop gelegen vaart water overhevelen naar de borggrachten. Zo ontstaat een constant waterpeil. Bovendien krijg je zo ook een goede doorstroming van het water, niet alleen rond de borg maar ook in een breder gebied. De biodiversiteit wordt vergroot door de aanplant van stinzenflora en de aanleg van een bloemenweide en boswallen. Wandelpaden en een natuurspeelbos gaan de Menkemaborg nog aantrekkelijker maken voor bezoekers.
Goede samenwerking met meerdere partijen is nodig om dit voor elkaar te krijgen. In de eerste plaats natuurlijk het waterschap, maar in dit geval ook Natuurmonumenten die eigenaar is van het aangrenzende gebied waarover het water aangevoerd moet worden. Ook de gemeente Hogeland werkt mee en de provincie Groningen stelt financiële middelen beschikbaar voor de uitvoering. Alles staat in de startblokken om in 2021 het plan uit te voeren en het erfgoedensemble Menkemaborg klimaatbestendig te maken.