Herstelplan De Heiligenberg

Door Dick Haver Droeze, tuin- en landschapsarchitect

Herstelplan en honderd parkeerplaatsen
Als landschapsarchitect is het steeds een inspirerende uitdaging, als je aan de slag mag met een buitenplaats of landgoed, zeker als die de historische, ecologische en geomorfologische kwaliteiten heeft van De Heiligenberg in Leusden. De buitenplaats is eigendom van Stichting de Boom en wordt beheerd door rentmeesterskantoor ’t Schoutenhuis, dat het herstelplan heeft laten opstellen. Aanleiding voor dit plan vormde het vervagen van de landschappelijke aanlegstructuur uit het begin van de 19de eeuw, door erosie, sleetse padenstelsels, dood geboomte en gedempte waterpartijen. Bovendien bracht het gebruik van de gebouwen door een kenniscentrum de noodzaak met zich mee honderd parkeerplaatsen in te passen. In 2012 heeft de landschapsarchitect Michael van Gessel een parkeer- en padenplan en het herstel van de waterpartij nabij het koetshuis getekend. Om gezondheidsreden heeft hij zijn werk neer moeten leggen en is Adviesbureau Haver Droeze in 2016 gevraagd dit plan verder te brengen en procedureel te begeleiden.

De Heiligenberg te Leusden gezien vanaf de Heiligenbergerweg ©Haver Droeze

Ligging en legendes
De Heiligenberg ligt zuidelijk van Amersfoort op en om een solitaire steile heuvel aan de Heiligenbergerbeek. Deze kwelwaterbeek ontspringt in de Gelderse Vallei en mondt uit als de Eem bij Spakenburg in de vroegere Zuiderzee. Over hoe de berg op deze plek in het beekdal is ontstaan doen veel verhalen de ronde. Is het een kleine stuwwal formatie, een rivierduin of is de berg kunstmatig opgeworpen? De steilte en hoogte van de berg, ruim 10 meter boven maaiveld, is heel opmerkelijk. Volgens de legende uit de 4de eeuw rustten Sint Ursula en haar 11.000 zusters hier een tijdje op doorreis tijdens hun bedevaart naar Rome. Met vingerhoedjes zouden Ursula’s gezellinnen de berg hebben opgeworpen om hier een kapel te stichten. Overigens lijkt 11.000 een verlezing van de Latijnse tekst; dit zou elf moeten zijn.

Sint Ursula op bedevaart, detail van een reliekschrijn van de heilige Ursula, Hans Memling, 1489 (col. Sint Janshospitaal, Brugge)

Er doen meer sagen de ronde over deze plaats. Zo zou het ook een heidense berg zijn, waar heksen hun sabbat hielden. Wellicht hebben de Germanen de berg als heilige plaats gebruikt. Grafvondsten aan de voet van de berg duiden daar op. Geoloog De Gans kwam na uitvoerig onderzoek tot de conclusie dat het een heel fors stuifduin is, deels vergraven en opgehoogd.

Winterbeeld van De Heiligenberg ©Haver Droeze

Kapel wordt buitenplaats
Feit is dat rond het jaar 1000 de Utrechtse bisschop Ansfridus hier op de top van de berg een kapel met een klein Benedictijnerklooster voor zes monniken bouwde, dat naar de toenmalige naam van de berg, de Hohorst, werd vernoemd. Het was het op één na oudste klooster boven de rivieren. In 1050 verhuisden de monniken naar Utrecht waar de Sint Paulusabdij werd gesticht. Op de berg bleven de kapel en twee hoeven, die als uithof of proosdij van de abdij dienstdeden. Door de Reformatie in 1580 werd de proosdij eigendom van de Staten van Utrecht, die het in 1637 verkochten aan de Amsterdamse koopman Michael Pauw. De Heiligenberg was toen al een opmerkelijke plaats, want in 1657 roemde Joost van den Vondel het in een gedicht.

De Heiligenberg rond 1650 als buitenplaats met een formele aanleg op de berg, H. Spilman  naar een tekening van Jan de Beyer uit 1749 (Beeldbank Utrechts Archief)

Rond 1810 werd het inmiddels bouwvallige huis afgebroken en het middendeel van het huis, zoals we het nu kennen, gebouwd. Ook werd toen het Zwanenwater als overpark tegenover het huis gegraven en werd de rest van het park ingericht volgens de principes van de Engelse landschapsstijl. Zowel de landschapsarchitecten Hendrik van Lunteren als later Jan David Zocher jr. hebben hiervoor getekend. De verbindende watergang bij de oranjerie en het koetshuis zou van de hand van Zocher zijn. Overigens is die watergang later gedempt en wordt nu weer hersteld. De noord- en de zuidvleugel van het huis werden in 1865 respectievelijk 1872 gebouwd. In 1964 verliet de familie De Beaufort, de tiende familie in de reeks van eigenaren, De Heiligenberg. Het werd een meisjesinternaat. Vanaf 1991 is het een cursuscentrum en worden het gebouw en de parktuin systematisch gerenoveerd. Ook de oude moestuin heeft deels weer zijn functie en aanzien herkregen met het herstel van de kas en plantenbedden en de komst van een biologische groentewinkel annex theetuin.

De Heiligenberg, nog zonder vleugels, gezien over het Zwanenwater, Anonieme tekening ca 1830 (Beeldbank Utrechts Archief)

Een verrassende methode
De buitenplaats is zowel een rijksarcheologisch monument als een rijksbeschermd monumentencomplex. De uitzonderlijke geomorfologische gesteldheid is niet als zodanig beschermd, maar voor elke reconstructie of nieuwe ingreep is een vergunning met een archeologisch plan van aanpak vereist. Alleen al het planten van een boom dient onder toezicht van een archeoloog te gebeuren.

Het esthetische ontwerp dat Michael van Gessel had gemaakt, riep bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) de nodige vragen op. Dat was volgens de RCE historisch onvoldoende onderbouwd. De oorspronkelijke tuinplannen zijn verloren gegaan, dus hoe moesten die padenstelsels in het sterk geërodeerde terrein worden teruggevonden? Enkele aanzetten van de historische padenstructuur waren er nog wel, maar daar hield het wel mee op. Er was een vroegere inmeting van het terrein, maar die bleek te globaal.

Een trouvaille was een oud Engels boekje dat beschreef hoe op het oog oude tuinstructuren in het veld teruggevonden kunnen worden. Bij strijklicht worden ook kleine reliëfverschillen in het terrein zichtbaar. In de winter toen de begroeiing minimaal was, ben ik daarom met helder weer bij ondergaande zon de berg opgegaan en ’s morgens vroeg nogmaals. Alle vermeende paden die ik zag, zijn met piketten gemarkeerd, met een GPS ingemeten en op tekening gezet. Als in een draadtekening zijn die punten verbonden en hieruit kon een hoofdpadenstructuur worden onderscheiden. Vervolgens zijn we met de archeologen het terrein ingegaan. Zij vonden het een verrassende methode en met enige kleine aanpassingen is het padenstelsel goedgekeurd en vastgelegd. Hetzelfde principe is gevolgd voor de bepaling van het tracé van de te herstellen waterloop.

Impressie van de paden inventarisatie op De Heiligenberg ©Haver Droeze
Overlay van de drie padenstelsels, de lichte lijn is het ontwerp van Van Gessel, de rode lijn betreft de inmeting en de blauwe lijn betreft de te realiseren resultante van Haver Droeze, afgestemd met de archeoloog van de RCE en gemeente ©Haver Droeze

Parkeerplaatsen en bomenplan
De honderd benodigde parkeerplaatsen zijn vervolgens zorgvuldig ingepast op twee locaties binnen de buitenplaats. De bestaande parkeerplaats achter het huis is verkleind en een nieuwe, grote parkeerplaats is voorzien bij de oranjerie. Tevens is een nieuwe aansluiting op de openbare weg voorgesteld via een brugdam. Verder is een bomen- en struweelplan gemaakt. Veel beuken waren al in slechte staat en de storm in 2018 dunde het parkbos verder uit. Daarbij vielen helaas vele kapitale bomen. Een aantal slechte bomen wordt nog verwijderd om niet het risico te lopen dat de oude bomen straks vallen op de nieuwe inplant. Het is de bedoeling het kap- en plantplan gefaseerd uit te voeren om het aanzien van de beboomde berg niet al te zeer aan te tasten. Naast groepen rododendrons zullen ook de nodige stinzenplanten worden gezet, als onderdeel van de typische buitenplaats karakteristiek.

Fase één in uitvoering
Na goedkeuring van het uitgebreide vergunningentraject is het plan technisch uitgewerkt als bestek. De uitvoering van fase één is momenteel in volle gang onder toezicht van de archeologen en andere toezichthouders.

Het werken aan een historische buitenplaats is een regelrechte uitdaging van je creativiteit en kennis. Het bijbehorend historisch onderzoek is niet altijd eenvoudig, maar wel reuze boeiend. Je moet voortdurend alert zijn op sporen uit het verleden en de creatieve keuzes die je daardoor kunt en/of moet maken in het ontwerp. Het stelt je regelmatig voor verrassingen en het blijkt steeds weer een voordeel dat alle disciplines nauw met elkaar kunnen samenwerken binnen één bureau. Er is wel een gevaar; de kans dat je aan dit werk verslaafd raakt, is groot.

Scroll naar boven