Frans Willem Lantink & Japp Temminck (red.), Heerlijkheden in Holland, Hilversum 2017
Tot aan het begin van de 19de eeuw werd het platteland meestal bestuurd op grond van een heerlijkheidsstatus. Deze bestuursvorm, waartoe ook rechtspraak behoorde, wortelde in de late middeleeuwen. Lange tijd was ons land ingedeeld in hoge, middelbare en lage heerlijkheden. Daarnaast waren er nog zogenaamde ambachtsheerlijkheden. Iedere heerlijkheidsvorm had eigen bevoegdheden, voorrechten en tradities. Zo konden inwoners van een hoge heerlijkheid door hun gerecht worden veroordeeld voor alle soorten misdrijven, ook voor de zogenaamde halsmisdrijven. Dit betekende dat de autoriteiten daar bevoegd waren om de doodstraf door ophanging uit te spreken. Tot diep in de 16de eeuw waren heerlijkheden vaak adellijk bezit en meestal door vererving verworven. Later kochten regenten en kooplieden ze steeds vaker aan. Ook steden konden in het omringende landelijke gebied heerlijkheden bezitten en ook de grootgrond-bezittende Staten van Holland was eigenaar van heerlijkheden. Enkele heerlijkheden behoorden toe aan een collectief van eigenaren zoals de ambachtsheerlijkheid en polders van Cromstrijen. Al vermindert het aandeel adellijke eigenaren, helemaal verdwijnen zij niet uit deze bestuurslaag. Onvoldoende is nog bekend waarom niet-adellijke lieden heerlijkheden kochten al zullen statusredenen een rol hebben gespeeld naast het geldelijke voordeel dat dit bezit opleverde.
De diverse auteurs belichten het onderwerp vanuit meerdere gezichtspunten. Informatief is het inleidende hoofdstuk van Arjan Nobel. Hij promoveerde in 2012 op een onderzoek naar de ambachtsheerlijkheid Cromstrijen. In zijn bijdrage legt hij helder uit welke type heerlijkheden er waren, wie ze bezaten, welke machten en rechtsvormen ze vertegenwoordigden en gaat hij soms in op dubieuze praktijken en belangenverstrengelingen. Overigens kwamen heerlijkheden in de meeste gewesten voor met uitzondering van Friesland en Drenthe. Voorts gaat Jaco Zuijderduijn in op plattelandsrechtbanken in relatie met de Hollandse economie en samenleving. Ada Peele behandelt de vreemde situatie die ontstond nadat de keurvorst van Brandenburg uit de erfenis van zijn overleden neef koning-stadhouder Willem III de heerlijkheid Hooge en Lage Zwaluwe erfde. Verder meld ik hier nog het welkome overzicht van heerlijkheidsarchieven in Holland dat Yvonne Bos-Rops, Herman Oost en Rombert Stapel samenstelden. Aanvulling met informatie over dit onderwerp voor alle andere gewesten zou heel welkom zijn. RD
Deze uitgave kwam tot stand in nauwe samenwerking met het Noord-Hollands Archief (NHA) en het Nationaal Archief en is een onderdeel van de serie publicaties van de Stichting Vrienden van het NHA.
Heerlijkheden in Holland verscheen bij Uitgeverij Verloren te Hilversum. Het is een paperbackuitgave die 154 pagina’s telt. Het boekje heeft wat afbeeldingen en er is een losse kaart bijgevoegd waarop alle heerlijkheden van Holland te vinden zijn.
ISBN 978 90 870 4644 6 Prijs: € 15,-