Door Lenneke Berkhout
In opdracht van de provincie Utrecht heeft de Stichting in Arcadië recent onderzoek gedaan naar de grafkelder en het omringende grafkelderbos op het terrein van buitenplaats Eyckenstein in Maartensdijk (De Bilt). Doel van het onderzoek was na te gaan in hoeverre deze grafkelder uniek is en of herstel haalbaar is. Eerder had Stichting in Arcadië al onderzoek gedaan naar de restanten van de zogenaamde ‘Tempel van Pan’, een folly die eveneens gelegen is in het parkbos van Eyckenstein.
De grafkelder is in 1811 gebouwd in opdracht van Maurits Jacob Eyck van Zuylichem (1764-1853). Hij erfde Eyckenstein van zijn vader Adriaan Eyck in 1802. Bos- en landbouw had zijn grote interesse en hij werkte een groot deel van zijn leven aan het verfraaien en rendabeler maken van het landgoed. Om die reden kocht hij grond aan om zijn bezit te kunnen uitbreiden. Ook liet hij wandelpaden aanleggen. De folly Tempel van Pan vormde het middelplant van een aantal van deze wandelingen. Financiën vormden daarbij geen belemmering voor Eyck. ‘De voorzienigheid bestelde dat ik een voordelig huwelijk deed, waardoor ik plusminus 7.000 gulden aan rente verkreeg, het welk gevoegd bij mijn inkomen als raadsheer mij in staat stelde op een ordentelijke ruime voet te leven, en eenige verbeteringen op Eyckenstein te bekostigen’, aldus Maurits Eyck. Daar kwam bij dat ‘gecombineerde speculatiën’ aanzienlijke extra inkomsten opleverden.
Vanaf 1810 mochten in Nederland geen mensen meer begraven worden in en om de kerk. Dit was waarschijnlijk voor Maurits Eyck aanleiding om een grafkelder te laten bouwen op Eyckenstein. De grafkelder werd gesitueerd aan de Koekoeklaan / Ridderlaan en had een ingang in de vorm van een gemetselde spitsboog met het familiewapen. De keldervloer was van wit marmer. In de kelder was plaats voor een twintigtal kisten. In 1812 was de grafkelder gereed en werden negen familieleden vanuit de Pieterskerk in Utrecht herbegraven op Eyckenstein.
Rond de grafkelder werd een grafkelderbos met eiken, grove sparren en berken geplant. Via een dwarslaan werd de grafkelder verbonden met de Tempel van Pan. Met de opbrengst van het hout uit het grafkelderbos wilde Maurits Eyck de onderhoudskosten van de grafkelder financieren. Een eeuw lang lukte dit. Na 1908 werd het onderhoud echter verwaarloosd. De grafkelder raakte langzaam maar zeker overwoekerd en in verval tot aan de dag van vandaag. Dit neemt niet weg dat de grafkelder en het omringende bos nog goed herkenbaar en bewaard zijn. Herstel is dan ook mogelijk.
Hoe uniek is de grafkelder van Eyckenstein? Het is een zeer vroeg voorbeeld van een grafkelder op een landgoed. Uit dezelfde periode zijn slechts twee andere voorbeelden bekend: de landgoederen Moesbosch en Valkenberg. De grafkelder op Eyckenstein telt een groot aantal bijzettingen (23). De meeste grafkelders op landgoederen dateren van na 1827 en hebben veel minder bijzettingen. In tegenstelling tot enkele grafkelders op andere landgoederen kent de grafkelder op Eyckenstein geen bescherming als gemeentelijk of rijksmonument. Het onderzoek sluit dan ook af met de aanbeveling de grafkelder tezamen met het grafkelderbos als rijksmonument te rangschikken onder het complex historische buitenplaats Eyckenstein. Ook wordt bepleit de grafkelder in samenhang met de folly Tempel van Pan te herstellen.
(Dit artikel is een korte samenvatting van het rapport Landgoed Eyckenstein. Aanvullend historisch onderzoek grafkelder en grafkelderbos van de Stichting in Arcadië uit augustus 2019. De foto’s komen ook uit dit rapport.)