Door Marieke van Zanten

Hoe draagt erfgoed bij aan de klimaatvraagstukken van vandaag? Water- en bodembeheer vormen al eeuwenlang de basis van ons landschap. Onze voorouders werkten nauw samen met de natuurlijke omgeving. Met Proeftuin Opgewekt bouwen Het Oversticht, Overijssels Particulier Grondbezit, gemeente Enschede, provincie Overijssel, Waterschap Vechtstromen en de Erfgoed Deal met eigenaren voort op deze nalatenschap. In de landgoederenzone Noordwest-Enschede onderzoeken we hoe erfgoed kan bijdragen aan klimaatmaatregelen.  

Landgoederen als kansrijk landschap 

Landgoederen bieden een uitstekende kans om klimaatopgaven aan te pakken. Doordat schaalvergroting hier grotendeels is uitgebleven, zijn historische landschapsstructuren meestal intact. Bossen, houtwallen en beken zorgen voor ecologische verbindingen en kunnen vaak makkelijker worden hersteld dan in andere gebieden. Daarnaast ligt in landgoederen waardevolle kennis besloten over landschap en historische functies en het sociale DNA. Door die kennis te benutten en te combineren met hedendaagse inzichten, ontwikkelen we maatregelen die bodem en mens versterken.

Een nieuwe kijk op erfgoed 

Met Proeftuin Opgewekt geven we erfgoed een bredere rol in maatschappelijke vraagstukken, zoals klimaatadaptatie en energieopgaven. Dit vraagt om een andere manier van denken: erfgoed beschermen én inzetten als inspiratiebron en bouwsteen voor toekomstige landschapsontwikkeling. Aan het project deden acht landgoederen met drie verschillende eigenaren mee, waaronder Landschap Overijssel.

Aanpak en onderzoek 

Aan de ene kant hadden we te maken met de opgaven van het gebied: droogte tegengaan, vernieuwen van het groen en de recreatiedruk verspreiden. Ook lag er een wens om de herkenbaarheid van de landgoederenzone te vergroten. Deze opgaven zijn vertaald naar drie ontwerpthema’s: bodem & water, grondgebruik en herkenbaarheid. Aan de andere kant hebben we voortgebouwd op de geschiedenis. In plaats van erfgoedwaarden in kaart te brengen, onderzochten we hoe het landschap in het verleden werd gebruikt. Het gebruik heeft immers de vorm en functie van het gebied door de tijd heen bepaald en laat zien hoe gemeenschappen zich organiseerden.

Tijdslagen en bouwstenen 

Door middel van onderzoek hebben we informatie vergaard en de historische systemen van water, wegen, bos en bebouwing geanalyseerd. Daarnaast hebben we veel interviews afgenomen met experts van verschillende achtergronden. Hieruit vloeiden tijdslagen voort waarin de functie van het land wezenlijk anders was dan een periode ervoor of erna. Hieruit destilleerden we, met het klimaatvraagstuk in ons achterhoofd, de elementen die geschikt zijn voor gebruik nu en in de toekomst. Dat leidde tot vijftien bouwstenen met inspirerende oplossingen uit het verleden.

De bouwstenen bleken een goed instrument te zijn om het verleden te kunnen koppelen aan de huidige ontwerpthema’s; ze fungeerden daarbij als scharnier tussen het verleden en de toekomst. Bovendien zijn ze ook op andere plekken toepasbaar. De bouwstenen verdeelden we vervolgens in tien fysieke en vijf operationele onderdelen. De fysieke bouwstenen zijn gericht op landschapsherstel en waterbeheer. De operationele bouwstenen hebben een meer immaterieel karakter en gaan over governance en samenwerking. Hieronder volgen enkele voorbeelden van deze bouwstenen. 

Samenwerken
We zagen vijf ingrediënten die van groot belang zijn voor een duurzame samenwerking. Er moet een duidelijk gemeenschapsbelang zijn en de individuele belangen van de partners moeten worden gewaarborgd. Een belangrijke les is daarom heldere regels en plichten te formuleren; de samenwerking is niet vrijblijvend. Daarnaast speelt wederkerigheid een belangrijke rol; help elkaar in opgaven en geef er iets voor terug. Ten slotte is gelijkwaardigheid van de stakeholders een belangrijk aspect.

Vloeien van water
Boeren vormden het landschap zo dat zij op kleine schaal water konden sturen naar plekken waar zij het nodig hadden, wilden vasthouden of juist afvoeren. Dit deden ze door het aanleggen van onder meer vloeiweiden, greppels, wallen, molenkolken, rabatten, sloten en duikers. Boeren met land aan een beek werkten met elkaar samen en maakten afspraken wie wanneer kon bevloeien. Het fijnmazig vloeien van water door ‘haarvaten’ in het landschap kan ook voor huidige opgaven benut worden, onder andere voor het verspreiden van een teveel aan water en het verbreden van de beken. Dit betekent dat eigenaren en gebruikers in hetzelfde watersysteem meer moeten samenwerken.

Klimaatwallen 
Een landschapselement dat door de eeuwen heen altijd is gebruikt in dit gebied is de ‘wal’. Deze heeft verschillende functies gehad, bijvoorbeeld in de vorm van een verdedigingswal, wateropvangwal of houtwal. Dit streekeigen landschapselement kunnen we nu goed inzetten om water vast te houden, hitte tegen te gaan en de biodiversiteit te vergroten. Ook zijn de klimaatwallen te benutten voor het telen van klimaatrobuustere houtsoorten voor biomassa en bouwmateriaal. 

Ruimte voor de beek
Maak het bekenlandschap dé identiteitsdrager van klimaatadaptatie en bied in ruil ruimte aan de individuele belangen van eigenaren. Werk samen met eigenaren van terreinen langs de beek zoals dat vroeger ook gebeurde bij het bevloeien van weiden. Gebruik klimaatwallen en waterstromen om water te sturen en vast te houden.

Rabatbossen
Rabatbossen werden in Overijssel op grote schaal aangelegd voor industriële bosbouw. Ze werden aangelegd met greppels om water zo snel mogelijk af te voeren. Veel van deze bossen worden nu niet meer beheerd. In Twente zijn nu nog zo’n zevenhonderd rabatbossen te vinden. Sommige daarvan zijn geschikt om met kleine ingrepen het afvoeren van water juist te vertragen.

Video: https://youtu.be/USLtX7sPBz0?si=w-r-dCpYPX9QYSYU 

Het project is mogelijk gemaakt door de eigenaren Landschap Overijssel, familie Olde Kalter, de familie Wagelaar, de Erfgoed Deal, de provincie Overijssel, Zoetwater Oost- Nederland, waterschap Vechtstromen en de gemeente Enschede.