door Lenneke Berkhout, redacteur
Musicus Bas Kennis, bekend van de Zeeuwse band Bløf, was op zoek naar een ‘tof project’ waarin hij zijn creativiteit kwijt kon. Het werd de restauratie van de rijksmonumentale vijftiende-eeuwse Hamtoren in Vleuten tot een unieke woon- en werkplek. Originele elementen zijn weer zichtbaar of respectvol teruggebracht en modern wooncomfort is slim toegevoegd.
Kasteel Den Ham
De Hamtoren is wat rest van het voormalige kasteel Den Ham in Vleuten bij Utrecht. Het kasteel lag op een ham, een begroeid stuk land in de bocht van de Oude Rijn. Vandaar de naam. Dat kasteel begon als woontoren, werd daarna uitgebreid met een zaal en vervolgens met een tweede, hogere toren. Zo’n hoge toren gaf status. Later werden de beide torens verbonden en ontstond een binnenplaats. In 1857 kocht Willem Jan Royaards het kasteel, waarna hij zich Royaards van den Ham mocht noemen. Hij liet het kasteel grotendeels slopen behalve de tweede, hoge toren. Enigszins verscholen in het groen en omgeven door een gracht staat de toren er nog steeds fier bij, in een weids landschap op een steenworpafstand van de nieuwbouwwijk Leidsche Rijn.
Middelpunt van Nederland
‘Het was niet de bedoeling dat ik de Hamtoren zou kopen, toen ik hier voor het eerst kwam kijken’, vertelt Bas Kennis. ‘De toren was eigenlijk al verkocht, maar op het laatste moment ging de verkoop niet door. Eind 2016 heb ik het gekocht. Ik vond het fascinerend zo’n toren midden in het landschap en midden in de Randstad. Als je er bovenop staat, zie je dat je in de kruising tussen de A12 en A2 zit en zie je Utrecht liggen. Het is een soort naald in het absolute middelpunt van Nederland, en je zit overal dichtbij. Er zijn vast mooiere plekken, maar die hebben niet deze locatie. De toren is een rijksmonument, maar er was ruimte om wat ik bedacht had uit te voeren. Dat was voor mij ook heel belangrijk. Natuurlijk heb ik eerst een bouwhistorische inventarisatie moeten laten maken, zodat duidelijk werd wat authentiek was en daarmee ook wat wel en niet was toegestaan. Gelukkig was de samenwerking met de bouwhistoricus Hein Hundertmark fijn en ik heb er veel van geleerd. Ook de gemeente zag in dat ik hier een mooie plek van wilde maken om te wonen en te werken. Dat maakte dat ook die samenwerking goed is verlopen. Alles wat ik wilde, heb ik in goed overleg kunnen realiseren.’
Kaarsnissen
Het eerste jaar heb ik de kelder opgeknapt en de vloer waterdicht laten maken. Bij de restauratie ontdekte Hein oorspronkelijke kaarsnissen die waren dichtgezet. We hebben de kaarsnissen hersteld en onzichtbaar ledverlichting aangebracht. Het is nu een leuk, origineel detail. Mijn plan was om daarna ieder jaar een verdieping onder handen te laten nemen, maar de hele buitengevel bleek in slechte staat. Toen heb ik besloten meteen alles aan te pakken. Gelukkig was het grootste deel van het werk af, toen corona kwam.
Moerbalken uit 1523
De Hamtoren telt zes verdiepingen. Iedere verdieping bestaat uit een grote ruimte met fraai gemetselde muren. Er zijn spitsbogen met glas-in-loodramen, originele vensterbanken en twee schouwen die grotendeels authentiek zijn. Alles is met veel oog voor detail gerestaureerd en waar mogelijk zijn bouwhistorische ontdekkingen zichtbaar gemaakt. Zo zijn de vroegere doorgangen naar de inmiddels verdwenen delen van het kasteel herkenbaar door ramen zonder glas in lood. Op de eerste verdieping is een woonkamer met een schitterend balkenplafond. De restauratie van het balkenplafond was een van de moeilijkste onderdelen van de restauratie. ‘Het hele plafond is uit elkaar gehaald. Uit dendrochronologisch onderzoek bleek dat de moerbalken uit 1523 zijn. Ook de sleutelstukken zijn origineel. Een aantal kinderbinten is verloren gegaan en heb ik laten bijmaken. In de jaren zestig waren op de balken ‘middeleeuwse’ beschilderingen aangebracht, maar van origine was het plafond kaal. Eikenhout was duur in de middeleeuwen. Je wilde laten zien dat je je dat kon permitteren. Daarop liet je dus geen schilderingen aanbrengen. Ik heb de schilderingen daarom laten verwijderen. De vloer heb ik zelf gelegd samen met een buurman. We hebben oude gele en zwarte tegels gebruikt om de juiste sfeer te creëren. Dat is goed gelukt.’
Drie gemakken
Op de eerste en tweede verdieping zijn nog authentieke gemakken aanwezig, maar oorspronkelijk had de toren er vier. De gemakken op de derde en vijfde verdieping zijn verloren gegaan. ‘Ik wilde die twee gemakken laten reconstrueren. De RCE was daar heel kritisch op. Maar omdat ze er hadden gezeten mocht ik ze terugbrengen mits ik de bouwsporen volgde en juiste steenformaten, kleur en technieken gebruikte. Ik heb toen Zilverschoon Randwijk gevraagd kloostermoppen te bakken. Zij bakken handmatig restauratiestenen op bestelling en doen dat in een oven met temperatuurverschillen, zodat je de juiste kleurschakering krijgt en geen homogene stenen. De gemakken, voorzien van een moderne pot en afvoer, zijn nu weer terug.’
Duurzaamheid
Via een schitterende eikenhouten spiltrap lopen we naar de volgende verdieping. ‘Er was hier een open trappenhuis van beneden tot aan het dak. Dat dak was bovendien niet geïsoleerd. Je kon hier blijven stoken, want alle warmte verdween meteen naar boven en door het dak naar buiten. Dat oude trappenhuis is eruit gehaald en ik heb een eikenhouten spiltrap in een gesloten trappenhuis laten bouwen, gebaseerd op bouwtekeningen van een zeventiende-eeuwse trap in een huis in Utrecht. Het bedrijf dat deze trap heeft gemaakt, had nog nooit zo’n hoge trap gebouwd. De trap heeft de juiste middeleeuwse kenmerken en ook een passende profilering. De ‘oude’ spijkertjes komen uit een fabriek in Frankrijk en geven extra sfeer. Het gesloten trappenhuis bood de mogelijkheid om ‘oud’ te bouwen met de huidige eisen voor brandveiligheid en energiezuinigheid. We hebben brandwerende platen toegepast en isolatie en ook ruimte gecreëerd om kabels en leidingen weg te werken. Verder is het dak goed geïsoleerd, overal vloerverwarming gelegd en een warmtepomp geïnstalleerd. Er komen ook nog zonnepanelen op het terrein. Met een beetje slim stoken, zodat de muren nooit volledig koud worden, kan ik de ruimtes goed verwarmen zonder voorzetwanden.
Het dak op
Iedere verdieping heeft zijn eigen bestemming gekregen. Waarschijnlijk uniek in een middeleeuwse woontoren is de muziekstudio die Bas heeft laten bouwen. ‘Met de huidige techniek kun je bijna overal muziek opnemen. Daar heb je geen dikke muren voor nodig. Maar wat je wel nodig hebt is inspiratie en dat biedt deze plek.’
Na vele trappen omhoog bereiken we het dak met een omloop en een lantaarn (dakkoepel). Ook hier is alles grondig gerestaureerd en kun je weer veilig genieten van een fenomenaal uitzicht over Utrecht. Het roept de vraag op of de Hamtoren toegankelijk is voor publiek. ‘De vorige eigenaar heeft ooit meegedaan aan Open Monumentendag. Toen stond er meteen een lange rij mensen voor de deur. Dat vind ik te massaal. Af en toe organiseer ik is samenwerking met de Historische Vereniging Vleuten voor mensen uit de omgeving een open dag in de vorm van muziek en cultuur met een lezing over de (bouw)geschiedenis van de Hamtoren en optredens.’ Er zit weer muziek in de Hamtoren!