Door Helene Blaak
november 2018

De klimaatverandering en de grote druk op onze aarde en de bodem, omdat we met zovelen zijn, dwingt ons onze blik te richten op meer duurzame oplossingen, onder andere voor onze voedselvoorziening. Voor dit artikel ben ik op zoek gegaan naar voorbeelden van voedselproducenten, veelal pachters, op landgoederen die bijdragen aan duurzame en/of vernieuwende manieren van voedselvoorziening. De voorbeelden die ik vond zijn divers van aard en locatie en geven een beeld van nieuwe wegen die landgoedeigenaren en pachters inslaan.

Landgoederen zijn plekken waar men altijd al de blik ver vooruit werpt en een (duurzame) toekomst voor ogen heeft. De huidige generatie heeft het landgoed immers in beheer voor de volgende. Pacht is voor de meeste landgoederen een belangrijke inkomstenbron. Pachters op landgoederen werken aan onze voedselvoorziening; landbouwers, veehouders, tuinders, imkers etc.. Boeren die al dan niet duurzaam of al dan niet biologisch werken. Een landgoed is bij uitstek geschikt om samen met eigenaar, rentmeester, pachters en ondernemers op zoek te gaan naar nieuwe wegen. De lijnen zijn kort en het landgoed is als gemeenschap al een samenwerkingsverband, daardoor is het mogelijk om meervoudige maatschappelijke waarde te genereren.

Landgoed Eyckenstein
Dicht bij mijn thuis ligt in Maartensdijk Landgoed Eyckenstein, daar zijn in 2016 Jacob en Linda Beeker neergestreken op de boerderij naast de historische buitenplaats. Regelmatig verschijnen de verhalen over hun bedrijf met Jersey stieren in de media. Een succesvol bedrijf dat uit onvrede over de gang van zaken in de veehouderij is gestart. Waar vroeger de pasgeboren ‘waardeloze’ Jersey stiertjes direct naar de slacht gingen, krijgen ze bij Jacob en Linda alle ruimte om groot te worden bij een pleegmoeder, in weilanden bij de boerderij of in de regio. De stieren hebben een goed leven en gaan na 2,5 jaar naar de slacht. Het vlees wordt in de boerderijwinkel en in winkels in de omgeving verkocht. Op de boerderij verschijnen steeds meer dieren, zoals Marans kippen en Mangalitza varkens.

Beeker gaat ver in zijn uitvoering om natuur inclusief te boeren.  Daarmee spaart hij de natuur en zorgt er voor, naast het gebruik ervan. Een bijkomend voordeel is dat met deze manier werken je afhankelijkheid van anderen vermindert. Beeker heeft daarom een akkerbouwtak aan zijn bedrijf toegevoegd. Op de akkers worden verschillende granen verbouwd als voer voor de stieren en de pleegmoeders. Het graan wordt gevoerd en het stro komt in de stallen. Het overschot wordt verkocht aan collega boeren. Er wordt verder gewerkt aan bodemverbetering, daarom worden akkerranden ingezaaid met een bloemenmengsel en worden delen van de akker ingezaaid met een mengcultuur, d.w.z. een mengsel van graan en eetbare bloemen. Een mengcultuur geeft een verrijking van het voer voor de dieren. Het is voor Beeker een (her)ontdekkingstocht van oude methoden. Maar het levert het bedrijf alles op wat ze nodig hebben. Beeker en zijn vrouw werken veel samen met de tuinderij en kruidentuin op Eyckenstein en met lokale en regionale producenten en leveranciers. Om zijn wensen te realiseren krijgt Beeker veel medewerking van de landgoedeigenaar.

Meer dan 10 jaar geleden is op Eyckenstein Luuk Schouten in de oude moestuin een biologische tuinderij gestart. De tuinderij levert groenten en fruit aan lokale restaurants en biologische winkels, maar ook particulieren zijn welkom tijdens het oogstseizoen. Door restauratie van de historische kassen en het neerzetten van tunnelkassen zijn de opbrengsten toegenomen en is de variatie aan gewassen vergroot. Onlangs is een wildgroei aan bomen in de moestuin gerooid en daar staan nu fruit- en notenbomen. Achterin de moestuin is de kruidentuin van Agnes, waar een grote variëteit aan gewone en bijzondere planten groeit. Van de kruiden worden thee en kruidenmengsels gemaakt. De drie ondernemers werken samen aan ontwikkeling van landgoedproducten. Meer informatie op www.jerseyvleesbestellen.nl en op www.eyckenstein.nl

Landgoed Middachten
Een wat onbekende methode om het land te bewerken is moderne paardentractie. Op Landgoed Middachten werkte de biologische boer van De Wolfskuil tot voor kort met deze duurzame methode op sommige van zijn akkers. Deze combinatie van ouderwetse paardenkracht met moderne technieken is efficiëntere en duurzaam. Paardentractie verstoort veel minder het bodemleven dan de nu gebruikelijke trekkertractie. Daarnaast zijn de paarden onderdeel van de boerderij, hun voer wordt er verbouwd en de mest gebruikt.

De ontwikkelingen op De Wolfskuil en wensen in biologische bedrijfsvoering gaan ondertussen gewoon verder. Vaste onderdelen in de bedrijfsvoering zijn de Hereford koeien, agrarisch natuurbeheer, waaronder het stimuleren van akkers met zeldzame akkerkruiden. Daarnaast werkt de boer al jaren aan het beslechten van de schotten tussen landbouwgronden en natuurgebieden. De interactie tussen deze gebieden is van levensbelang voor het vergroten van de biodiversiteit. De boer zoekt nadrukkelijk samenwerking met organisaties, overheid en samenleving om het bedrijf heen. Inmiddels is de boer zeer betrokken bij het project Heideboerderij met als inzet de revitalisering van het eeuwenoude heidelandbouwsysteem. De Veluwezoom zit vol met historische schaapsdriften, paden die de schapen en boeren gebruikten om van en naar de velden en de stal te gaan. Heidevelden zijn nu natuurgebieden, maar waren vroeger onderdeel van het landbouwsysteem. Schapen begraasden de heidevelden en leverden ’s nachts in de potstal bemesting voor de akkers. De granen op deze akkers werden gebruikt voor voedsel voor mens en dier. Onderdeel van het project Heideboerderij is ook het terugbrengen van streekeigen granen, zoals Veluws kruiprogge, en inheemse akkerkruiden. Van deze granen worden streekeigen producten gemaakt die lokaal verkocht worden. Bij het project zijn vijf landgoederen op de Veluwezoom betrokken: Middachten, Rhederoord, Biljoen, Hof te Dieren (Twickel) en landgoed Quadenoord in Renkum. In dit boerenbedrijf zie je dat oude en nieuwe methoden zijn samengevoegd tot een 21^ste-eeuwse werkwijze.  http://www.dewolfskuil.nl en www.heideboerderij.nl

Landgoed Zuylestein
Landgoed Zuylestein in Leersum is al in de 14^e eeuw een samengesteld boerenbedrijf. In de 17^e eeuw laat Frederik Hendrik fruit- en boomkwekerijen aanleggen en een moestuin hoorde er natuurlijk standaard bij, zo is te zien op de ets van Stoopendaal uit 1710. De afgelopen decennia is er op Zuylestein gewerkt aan het herstel van de renaissance buitenplaats en het landgoed. Er is een toekomstvisie opgesteld waarbij voor een duurzame instandhouding gezocht is naar andere en aanvullende verdienmodellen. Het landgoed zal weer als circulaire eenheid en samenhangend geheel gaan functioneren met een hoge cultuurhistorische en ecologische waarde en een duidelijke verbinding met de directe omgeving. Men steekt in op natuur inclusief agrarisch beheer en verwacht daarmee een betere productie en hogere biodiversiteit te bereiken. Door het minder gebruiken van machines zal de kwaliteit van de bodem verbeteren mede door het toepassen van afwisselende teelten, zonder kunstmest en indien noodzakelijk biologische en natuurlijke bestrijdingsmiddelen. De landschapselementen spelen, als huisvesting van o.a. vogels, een belangrijke rol bij plaagbestrijding. De schaapskudde Grebbeveld uit Wageningen komt twee keer per jaar paden en lanen ‘maaien’. Een nieuw onderzoek test de inzet van varkens voor het bosbeheer. De varkens bestrijden de ongewenste onder-begroeiing in het bos zoals de Japanse duizendknoop, braam en berenklauw, met wortel en al.

Op het landgoed is een biologische fruitboomkwekerij, Boomkroon, met nadruk op teelt van oude fruitrassen. Op de kwekerij staan zowel hoogstam als halfstambomen. Met de teelt en verkoop van oude rassen draagt de kwekerij direct bij aan het behoud van deze rassen en behoud van biodiversiteit. De boeren zijn parttime bezig met de kwekerij. Men kan er nog niet van leven, maar de intentie is er wel. In de binnentuin staan 15 bijenkasten, nuttig voor het bestuiven van de fruitbomen en het produceren van honing, maar het belangrijkste is het onderzoek wat hier gedaan wordt naar het resistent maken van de Hollandse zwarte bij tegen de Varroa mijt. Aan alles is te merken dat Zuylestein op allerlei manieren op een duurzame manier richting de toekomst kijkt met als resultaat een goed lokaal product, een aantrekkelijker wandelbos en de meest gefotografeerde en vooral tevreden varkens van Nederland.

Huis Sevenaer
Huis Sevenaer is een kasteel-boerderij, stammend uit de 13^e eeuw, een gemengd biologisch bedrijf waar ecologisch evenwicht heerst. De onderdelen van het landgoed –  tuinderij, moestuin, boomgaarden, het vee (Piemontese runderen) en akkerbouw – ondersteunen en versterken elkaar. De laatste eigenaar, Huub van Nispen van Sevenaer, was een overtuigd biologische landgoedboer. Tegen alle stromen in bewerkte hij, sinds de jaren ’60, het land en weidde hij het vee volgens zijn eigen biologische principes, met een duidelijke relatie tussen bodem, plant, dier en mens. En in die volgorde. Waarbij een vruchtbare gezonde bodem het belangrijkste uitgangspunt was en is. Na zijn overlijden in 2012 werd zijn werk voortgezet met een toekomstvisie die het landgoed een stevige bodem geeft voor de komende jaren. Huis Sevenaer ontwikkelt zich tot een ecologische inspiratiebron en innovatieve broedplek voor ontwikkelingen op toekomstige voedselproductie en streeft ernaar een duurzaam zelfstandige kasteelboerderij te zijn en te blijven. Op 20 november 2018 was in het programma Binnenste Buiten een mooi item over Joyce van Katwijk, beheerder en al 50 jaar bewoner van Landgoed Huis Sevenaer en haar prachtige Piemontese koeien. U kunt het hier terug kijken. [https://binnenstebuiten.kro-ncrv.nl/fragmenten/piemontese-runderen]  Meer informatie over het landgoed staat op www.huissevenaer.com.

Soil4U
Drie landgoederen, Grootstal, Bingerden en Vilsteren, zijn een samenwerking gestart, Soil4U, om bodemvruchtbaarheid op de landgoederen te verbeteren en de bodem toekomstbestendig te maken. Uitputting van de bodem door te intensief gebruik en de steeds verder teruglopende inkomsten voor de boeren waren aanleiding om samen op zoek te gaan naar gezonde alternatieven voor gangbare landbouwpraktijken.

Soil4U is wil met de bodemverbetering weer waarde toevoegen aan het milieu, de natuur en de samenleving. Zo kunnen de landgoederen bijdragen aan de klimaatdoestellingen en het adagium van het land(goed) doorgeven aan de volgende generatie. Daarbij is de hele keten van grond tot mond gemoeid. Het effect van deze transitie reikt verder dan alleen de boeren en de landgoedeigenaren. Denk hierbij aan bijvoorbeeld de bijdrage aan gezond voedsel, het welzijn van de consument of het verkorten van de voedselketen. Dit zorgt voor meer betrokken consumenten, omdat men op het landgoed zelf komt, weet waar de groenten en het vlees vandaan komen en tegelijk verspilling tegengaat. Soil4U is opgezet als netwerkorganisatie waar men kennis deelt en verbindingen legt tussen al bestaande netwerken. Meer informatie staat op www.soil4u.nl

Een eigen merk
Landgoed Vilsteren, Eerlijk en Heerlijk’ is de merknaam van producten die lokaal op het landgoed zijn geproduceerd. Een eigen merk, de herkomst is daarmee duidelijk. Binnen het project Soil4U is een onderdeel het uitbreiden en het versterken van het eigen merk. Op Grootstal staat de relatie met stad, consument en voedselbeleving centraal en op Bingerden wordt een relatie gelegd tussen de melkveehouders, het landschap en de internationale Kwekerijdagen. Een aflevering van BinnensteBuiten over de tuinen van Bingerden. [ https://binnenstebuiten.kro-ncrv.nl/fragmenten/landgoed-bingerden ]

Mariënwaerdt
In de Betuwe op Heerlijkheid Mariënwaerdt zijn akkerbouw en veeteelt volledig biologisch. De akkers hebben een bloemenstrook om schadelijke insecten op afstand te houden maar natuurlijk ook voor de bijenpopulatie, die weer nuttig is voor de vele boomgaarden op het landgoed. De kudde Lakenvelders zijn een sieraad voor het land en fungeren als levend erfgoed in het totale beeld van Mariënwaerdt. De melkkoeien leveren melk voor de kazen, uit eigen kaasmakerij. Door de omvang, 900 ha groot, kan het landgoed een grote range aan eigen producten, zoals jams, chutneys, sappen, kazen, vlees, etc., in de markt zetten. Een aantal van de producten van Mariënwaerdt is door heel Nederland te koop in gewone supermarkten. Sinds kort is er een landgoedwinkel, de Landgoedkeuken, in het centrum van Utrecht, die het buitenleven naar de stad brengt. Zo werden vroeger ook de producten van het landgoed naar de bewoners in de stad gebracht als men niet op het buiten was.

Kraaybeekerhof
Kraaybeekerhof in Driebergen is zelfs een biologisch-dynamische tuin. Dat betekent nog strengere eisen en normen aan de uitvoering van het werk op het land. In de landgoedwinkel werken ze met het afvalvrije principe. Naar de winkel neem je zelf je zakjes, potten en bakjes mee om de producten in te doen die je wilt kopen. Dit jaar is men daar ook gestart met een CSA-zelfoogsttuin. ​CSA​ ​staat​ ​voor Community​ ​Supported​ ​Agriculture​. Er wordt hier geen financiële winst nagestreefd, maar werk je samen aan een kwalitatief goed product. Als deelnemer koop je een aandeel en je mag wekelijks zelf komen oogsten. Ook op buitenplaats Leyduin in Heemstede is in de historische moestuin een CSA tuin.

Herenboeren
In Brabant heeft men in 2016 op landgoed Wilhelminapark tussen Boxtel, Vught en Sint-Michielsgestel het oude principe van herenboeren opgepakt. Herenboeren Wilhelminapark is een coöperatie van aandeelhouders uit de regio die samen duurzaam voedsel produceren op een kleinschalig gemengd boerenbedrijf dat men pacht van het landgoed. De leden-herenboeren eten van hun eigen boerderij. Op de boerderij wordt groenten en fruit geteeld en er wordt vee gehouden. Een boer, in dienst van de coöperatie, heeft de dagelijkse leiding en verricht de arbeid. De leden mogen meehelpen op het land, maar dat is geen verplichting, want men is herenboer. In Nederland zijn 12 Herenboeren initiatieven, al dan niet op landgoederen. Sommige groepen zijn nog op zoek naar een geschikte locatie om hun coöperatie te starten. Meer info www.herenboeren.nl

Landgoed Twickel
Op landgoed Twickel in Ambt-Delden wordt gewerkt aan een gezond bodemklimaat voor de landbouw. Men ziet in dat de gangbare werkwijze, die leunt op chemische en technische processen, niet houdbaar meer is. Om pachters meer kennis en inzichten te geven bood Twickel hen een cursus Bodembiologie & bemesting aan. Er wordt gezamenlijk gezocht naar duurzame methoden, natuurlijke processen en gesloten kringlopen. Het maakt daarvoor niet uit of het land gebruikt wordt voor bosbouw, het telen van granen of om bloemrijk grasland te laten bloeien. De basisprincipes zijn hetzelfde. Op Twickel wordt geëxperimenteerd met het lokaal ‘maken’ van een bodemverbeteraar, een zogenaamde, Bokashi-bult. Meer info: https://twickelblad.nl/twickelbladen/2017_najaar/#page=20

Het bovenstaande laat zien dat er op landgoederen een ontwikkeling gaande is die duurzaamheid hoog in het vaandel heeft staan. Je kunt je afvragen of de nieuwe manieren van werken terug naar af zijn. Of is het terug naar verstandig? Het lijkt het laatste, want sommige vernieuwing grijpt terug naar oude methoden, die beter blijken te zijn voor de bodem en onze aarde en de voedselkwaliteit ten goede komen. Landgoedeigenaren zijn zich er zeer van bewust dat zij alleen beheerders van het landgoed zijn. En willen hun landgoed zo gezond mogelijk, steeds meer en meer letterlijk en figuurlijk, doorgeven aan de volgende generatie. Dat kan aanleiding zijn om over te stappen op een andere manier van boeren. Het charmante van particuliere landgoederen is een zekere mate van excentriciteit. Men kiest voor ongebruikelijke methoden en rassen, zoals de Piemontesen op Sevenaer. Het maakt een bezoek aan een landgoed bijzonder.

Geschreven met dank aan eigenaren, boeren, rentmeesters en tuinbazen, Marcel van Silfhout, websites en sociale media van de landgoederen en www.toekomstboeren.nl.