door Paul Thissen, programmaleider Erfgoed bij de provincie Gelderland (op persoonlijke titel)
Dat er in de 18de eeuw in Ubbergen onder de rook van Nijmegen een prestigieuze baroktuin lag, was in de vergetelheid geraakt. Begrijpelijk, want het huis waar de tuin omheen lag, is al anderhalve eeuw geleden gesloopt. De tuin zelf is verdwenen door ontwikkelingen in de 19de en 20ste eeuw: herinrichting in landschappelijke stijl, opdeling voor villabouw, kloosterbouw en natuurontwikkeling.
Historicus en geograaf Paul van der Heijden, landschapshistoricus Paul Klinkenberg en historisch geograaf Paul Thissen hebben de afgelopen drie jaar de geschiedenis van de tuin achterhaald aan de hand van kaarten, historische literatuur, reisbeschrijvingen, foto’s, veldwerk en – beperkt – archiefonderzoek.
Een bewaard gebleven ontwerptekening
Startpunt voor het onderzoek was de ontwerptekening van omstreeks 1715 die de Universiteit Leiden bewaart. Het ontwerp wordt toegeschreven aan (de omgeving van) Daniel Marot, die veel tuinen, gebouwen en interieurs ontwierp voor de Oranjes en hun kring. De tekening geeft een ambitieuze tuin weer die gebruik maakt van de ligging op de helling van de stuwwal en van overvloedig sprengwater. De vraag was wat van dit ontwerp zou zijn uitgevoerd, wat vooraf ging aan de baroktuin en wat er na.
Kasteel Ubbergen
Ubbergen was een kleine Heerlijkheid die tegen de stad Nijmegen aan lag, op de flank van de stuwwal. In 1582 verwoestten Nijmegenaren het kasteel om Spaanse troepen te verhinderen een sterke positie vlakbij de stad in te kunnen nemen. Omstreeks 1630 maakte de toenmalige heer van Ubbergen, Nicolaas Vijgh, het kasteel weer bewoonbaar. Hij legde ook een tuin aan. Deze kende drie niveaus. De tuin had zowel een sier- als nutsfunctie en was doorkruist met lanen. Aan de tuin lag de watermolen van de heerlijkheid.
Bernard van Welderen
In 1712 ging de eigendom van kasteel en tuin over naar Bernard van Welderen, die vanaf 1715 Heer van Ubbergen was. Hij behoorde tot de kring van Nijmeegse regentenfamilies. In het Tweede Stadhouderloze Tijdperk (1702-1747) trad hij, in dienst van de Staten-Generaal, in binnen- en buitenland op als vertegenwoordiger van de Republiek. Vanaf 1715 verving Van Welderen het middeleeuwse kasteel door een bij-de-tijds huis en vernieuwde hij de tuinen. Waarschijnlijk liet hij zich inspireren door wat hij gezien had op Het Loo, Middachten en Rosendael. Het ontwerp uit 1715 vertoont namelijk veel vormovereenkomsten met deze tuinen waar Marot de hand in had, zoals terrassen, broderies de parterres, door sprengwater gevoede cascades, fonteinen en vijvers, een in de stuwwal gegraven zichtas en een theekoepel die sprekend lijkt op die van Rosendael. De watermolen werd ingepast in de tuinaanleg.
Herinrichting in landschappelijke stijl
De bloeiperiode van deze tuin was kort. Halverwege de eeuw al trad verwaarlozing in. Na de Bataafs-Franse Tijd kocht Gijsbert Jan Dommer huis en tuin. Hij blies het complex nieuw leven in, passend bij zijn status sinds 1818, toen hij door koning Willem I in de adelstand was verheven. Vanaf die tijd voegde hij aan zijn naam ‘van Poldersveld’ toe. Dommer van Poldersveld knapte het huis op en bouwde er vleugels aan. De tuin onderging een herinrichting in landschappelijke stijl. Het gebruik van sprengwater bleef, nu voor de voeding van vijvers met rondlopende oevers, een stuk of tien watervalletjes en in de grotkamer van het huis, een fontein die 15 voet hoog sprong.
Sloop en verkaveling
Het huis stond op de plaats van het afgebroken middeleeuwse kasteel, laag gelegen aan de riviervlakte van de Waal. Daar trad in de 19e eeuw steeds vaker wateroverlast op. Dat heeft bijgedragen aan de verkoop in 1865 van huis en tuin door de familie Dommer van Poldersveld. De familie betrok een villa hogerop de stuwwalhelling. Een opkoper uit Dordrecht verwierf vrijwel het gehele complex. Hij kapte de houtopstanden en verkocht de gronden in grote kavels voor villabouw. In een van de villa’s met het grootste terrein begonnen Franse nonnen in 1903 het internaat Notre Dame des Anges. Dit internaat groeide uit tot een imposant neorenaissance gebouwencomplex, dat na vertrek van de congregatie in de jaren ’80 heringericht werd door en voor de woon- en werkgemeenschap De Refter. Het lage deel van de bijbehorende tuin is nu het Bronnenbos, dat door de hoge kwelwaterkwaliteit een zeer bijzondere flora kent.
Restanten van de baroktuin
Op de speurtocht is het terrein nauwkeurig nagezocht op relicten van de tuinen uit de 18de en 19de eeuw. Van de baroktuinen resteren aan de westkant een stuk tuinmuur en opvallende overblijfselen van de terrassen. Verspreid over het terrein liggen sprengkoppen, vergraven vijvers en enkele natuurstenen artefacten waarvan sommige ornamentaal. Aan de onderzijde stroomt een watergang in de vorm van een accolade. De in de stuwwal uitgegraven zichtas is nog duidelijk herkenbaar.
Het grootste deel van de terreinen is niet toegankelijk. Aan de bovenkant loopt de fraaie Rijksstraatweg van Ubbergen naar Beek. Aan de linkerhand is eerst de laagte met vijver zichtbaar waarachter het huis stond. Iets verder, op de hoogste plek van de verdwenen tuinen, rijst plotseling als een kasteel het kloostercomplex Notre Dame des Anges op. En onderlangs loopt de Kasteelselaan, waaraan het kwelwater, dat eens de cascades en fonteinen voedde, zorgt voor fraaie natuur.
Wilt u meer lezen over de tuinen van Huis Ubbergen? Zie dan het uitgebreide artikel van Paul van der Heijden, Paul Klinkenberg en Paul Thissen, ‘De kasteeltuin van Ubbergen, een monumentale geschiedenis’ in Jaarboek Numaga 67 (2020), p. 110-149. Het jaarboek kost € 20 en is te bestellen via nabestelling@numaga.nl of via de boekhandel.