door Rudi Westendorp en Silvia Zwaaneveldt, eigenaren Huis ‘t Spijker
In het Rampjaar 1672 werden gebrandschilderde ramen uit het slot Brakel in de Bommelerwaard verwijderd, op de avond voordat Franse troepen de burcht verwoesten. Driehonderdvijftig jaar later worden deze ‘verlooren glaesen’ teruggeplaatst in ’t Spijker, de oorspronkelijke voorraadschuur van het slot.
De ‘glaesen’ van slot Brakel
Het slot Brakel is volgens overlevering in 870 gesticht. Het is vele malen doelwit geweest van belegeringen, plunderingen en brandschattingen. Nadat graaf Willem VI van Holland het slot in 1407 had verwoest, werd het een eeuw later herbouwd als een vierkante waterburcht. Het einde kwam in 1672. De Franse troepen lieten het slot in de lucht springen, omdat de opgelegde brandschatting niet was voldaan. Het slot werd niet meer herbouwd en is tot ruïne vervallen.
Op de avond voordat het slot Brakel werd verwoest, zijn daaruit unieke ramen met 16de en 17de-eeuwse brandschilderingen verwijderd. De rekening daarvoor ging naar de toenmalige heer Van Braekel, Jacob Pieck: ‘Betaelt aen 8 soldaten en 3 metselaers van Bommel de somme van 8-2-0 [acht gulden en twee stuivers] bij haer verdient vóór het springen van het huijs met het op breeken van een vloer in het groot salet afnemen van de vensters ende uijtnemen van de glaesen en anders …’. Naar overlevering hebben de ramen daarna jarenlang op het ‘Ooievaarsnest’ gestaan, het domicilie van de rentmeesters van de heerlijkheid Brakel.
In 1768 werd de heerlijkheid verkocht aan Wilhelmus Wilhelmius. Hij bouwde een nieuw huis ten noorden van de ruïne: het huidige ‘Huis te Brakel’. Zijn zoon Wilhelmus van Dam liet het in 1811 uitbreiden en eenmaal heer van Brakel kocht hij in 1837 ’t Spijker aan; de oorspronkelijke voorraadschuur van slot Brakel. Hij liet het middeleeuwse huis verfraaien met diverse antieke bouwmaterialen en artefacten waaronder twee kruiskozijnen met daarin gebrandschilderd glas uit ramen van het slot en van de NH-kerk die bij de verwoesting van het slot schade hadden opgelopen. Het glas-in-lood was verdeeld over de twee kruisvensters van de zogenoemde ‘Leenkamer’ op de eerste verdieping in’t Spijker. De ruïne en ’t Spijker werden opgenomen in een op Engelse leest geschooide landschapspark rond het huis Brakel dat de huidige historische buitenplaats begrensd.
De glas-in-lood ramen raken spoorloos
Wilhelmus van Dam van Brakel (1779-1858) had een grote historische belangstelling. Hij verdiepte zich in de geschiedenis van de streek, zijn voorgeslacht en de voormalige eigenaren van de heerlijkheid. Voorts bezat hij een omvangrijke bibliotheek. In ’t Spijker richtte hij een ‘kabinet’ in, een privémuseum van voorwerpen van kunst en oudheidkunde. De collectie die door Wilhelmus werd samengesteld is een belangrijk voorbeeld van de negentiende-eeuwse belangstelling voor de geschiedenis van eigen bodem. Er waren veel van dergelijke particuliere musea in binnen- en buitenland die helaas bijna allemaal uiteengevallen zijn. De inventaris werd in 1859 geveild.
Op 12 oktober 1913 annonceerde de Nieuw Rotterdamse Courant de veiling van acht historische, gebrandschilderde ramen uit ‘het kasteel de Spijker’. Op zes ramen staan familiewapens, van notabelen uit de Bommelerwaard. De overige twee ramen bestaan uit Bijbelse taferelen en zijn versierd met afbeeldingen van bloemen, vlinders en vogels.
De verkoper was Dirk Willem van Dam, een achterkleinzoon van Wilhelmus. De redenen voor de verkoop zijn niet duidelijk, mogelijk hing het samen met een modernisering van ’t Spijker. De Dordtse antiekhandelaar Jac. Schotel kocht de ramen voor fl 1700,–, mogelijk in opdracht. Daarna golden de ramen als verloren en was hun verblijfplaats onbekend.
De terugvondst van de ramen
De glas-in-loodramen uit ‘t Spijker werden in 1913 uitgebreid beschreven in het blad Buiten en dit was het startpunt van onderzoek door de historische werkgroep de Vier Heerlijkheden in Brakel. Een tweede spoor was een kistje met ruim honderd scherven, restanten van ramen van het slot na de verwoesting in 1672 en wellicht ook nog enkele fragmenten uit de ramen van het koor van de kerk. Een deel van deze scherven is in 1838 door Wilhelmus van Dam in de ramen en de monastieke ’cellen’ van ‘t Spijker aangebracht. De historische vereniging zoekt ook samenwerking met Corpus Vitrearum, een internationale organisatie die systematisch werk verricht om middeleeuws glas-in-lood te documenteren en voor de toekomst te behouden. In november 2017 werd ontdekt dat de ramen zich bevonden in een villa aan de Vondelstraat in Amsterdam. Het was Klaas Groesbeek – uitgever en eigenaar van het blad Buiten – die de villa in 1928 aankocht en daarin de gebrandschilderde ramen liet monteren.
Een jaar later, in 2018, brengen delegaties van de Vier Heerlijkheden en Corpus Vitrearum een bezoek aan Jan Willem Meeuwis, de huidige eigenaar van de villa aan de Vondelstraat. Hij neemt contact op met de sKBL die hem steunt in de gedachte dat het culturele erfgoed zou moeten terugkeren naar haar historische oorsprong. Na rijp beraad stemt Jan Willem Meeuwis welgemeend in met de terugkeer van de glas-in-lood ramen naar Brakel.
De herplaatsing loopt echter vertraging op, omdat de toenmalige eigenaresse het huis in de verkoop had gezet. Niet lang nadat de schrijvers van dit stuk ’t Spijker in 2021 hadden aangekocht kregen zij bezoek van een delegatie van de historische werkgroep. Het plan werd nieuw leven ingeblazen, de glas-in-lood ramen werden uitgenomen en de glazenier Stef Hagemeier heeft zich ontfermd over de restauratie daarvan. Onderwijl hebben ook de omgevingscommissie Rivierenland en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed hun instemming gegeven voor de herplaatsing.
De mogelijkheid om de collectie van Wilhelmus van Dam voor een deel weer samen te brengen is van zeer groot cultureel belang. Het is uniek dat de acht ramen die bijna een eeuw zoek waren weer teruggevonden zijn en dat alle betrokken partijen overeenstemming hebben kunnen vinden om de glas-in-lood ramen terug te brengen naar de plaats van herkomst waar zij het meest tot hun recht komen.
Binnenkort hopen wij de ramen feestelijk te kunnen onthullen. Tijdens Open Monumentendag 2022 op 10 september zijn bezoekers van harte welkom om de ‘verlooren glaesen’ te komen bekijken.
