door Lenneke Berkhout, redacteur
Buitenplaats De Tempel behoort samen met het naastgelegen Nieuw Rhodenrijs tot de laatst bewaard gebleven buitenplaatsen aan de Schie, tussen Rotterdam en Delft. Na jaren van verwaarlozing komt deze buitenplaats weer tot leven. Dankzij een ambitieus herstelplan van Natuurmonumenten, de gemeente Rotterdam, provincie Zuid-Holland en de inzet van vele enthousiaste vrijwilligers.
Van boerderij tot heerlijke buitenplaats
Buitenplaats De Tempel dankt zijn naam aan een verdwenen ridderhofstad met heerlijke rechten. Het woord ‘tempel’ verwijst waarschijnlijk naar een oude naam voor een soort ontwateringssluis. Op de plek van de huidige buitenplaats lag oorspronkelijk een boerderij, die werd verbouwd tot een hofstede. Aan het begin van de achttiende eeuw was de Rotterdamse burgemeester en koopman Johan van der Hoeven eigenaar van deze buitenplaats. Hij wist de heerlijke rechten van de oude ridderhofstad De Tempel – inmiddels een ruïne – te verwerven en gaf zijn buitenplaats daarna ook die naam. Hij liet ook het huis vernieuwen en een barokke tuin aanleggen met veel waterwerken. Via een in die tijd ingenieus systeem van buizen werden de fonteinen en spuwers vanuit de Schie van water voorzien. Een van die waterwerken, een zandstenen dolfijn uit 1695, is bewaard gebleven.
Aan het begin van de negentiende eeuw werd het buiten eigendom van de Rotterdamse familie Criellaert. Zij lieten het huis verbouwen en voegden een koetshuis toe. Zij kochten bovendien extra grond aan en lieten hierop een park in landschappelijke stijl aanleggen en decoreren met veel tuinbeelden. Rond 1900 werd ook een theekoepel geplaatst in het park, die naar verluid door een Rotterdams koopvaardijschip vanuit China naar Nederland was vervoerd. De huidige vorm van het hoofdgebouw is een ontwerp van de Overschiese architect H. Sutterland uit 1936.
Tien jaar later werd buitenplaats De Tempel eigendom van de gemeente Rotterdam en dat is het nog steeds. De buitenplaats kreeg verschillende bestemmingen variërend van conferentieoord tot opvang van verslaafden, maar heeft ook tijden leeg gestaan. Momenteel wordt het huis anti-kraak bewoond in afwachting van een koper. Plannen om in het huis zorgappartementen te realiseren zijn afgeketst.
Foodtruck en trekschuit
Terwijl de toekomst van het huis dus nog onzeker is, is het park rondom het huis weer voor publiek opengesteld en wordt hard gewerkt om het in zijn oude luister te herstellen. Sinds 2021 heeft Natuurmonumenten het park in erfpacht, samen met de aangrenzende tuin van de particulier bewoonde buitenplaats Nieuw Rhodenrijs. Boswachters Cynthia Meulenkamp en Kees Perquin kennen het park inmiddels goed en vertellen tijdens een rondwandeling enthousiast wat er al is uitgevoerd en nog te gebeuren staat.
Cynthia: ‘Het herstelplan omvat drie fasen. In de eerste fase is de padenstructuur hersteld, zodat bezoekers weer veilig hier kunnen wandelen. We hebben een route uitgezet en van april tot november staan we hier elke zondagmiddag bij geschikt weer met een aantal vrijwilligers bij ons mobiele informatiepunt in de oude boomgaard. Dan beantwoorden we vragen van bezoekers en vertellen over deze bijzondere historische plek. Er is op die middagen ook een foodtruck voor een versnapering. Het is geweldig om te zien dat Rotterdammers ons steeds beter weten te vinden. Waar we ook heel blij mee zijn, is de steiger langs de Schie in wat we de Overtuin noemen. Vroeger voer de trekschuit van Delft naar Rotterdam hier voorbij. Dankzij subsidie uit de regeling Erfgoedlijnen van de provincie Zuid-Holland is in 2021 een steiger gebouwd en we hopen dat in de toekomst mensen in de zomer met de trekschuit De Tempel kunnen bezoeken. In ieder geval komt tijdens het Schiedamse festival ‘Zie De Schie’ in oktober dit jaar de historische trekschuit De Gouden Leeuwin uit Maassluis én paard hier naar toe.’
Stinzenplanten en theekoepel
Terwijl we langs een bosvak lopen waar de gele bloempjes van het speenkruid bijna de hele bodem bedekken, vertelt Kees: ‘Toen we begonnen met het uitdunnen van dit en andere bosvakken, deed dat wat wenkbrauwen fronsen. We moesten goed uitleggen waarom we dit deden. Doordat het bos jarenlang niet is onderhouden, bereikte nog maar weinig licht de grond en was er nauwelijks nog sprake van onderbegroeiing. Nu we het bos hebben uitgedund, komt dat weer terug, zoals het speenkruid hier. We hebben ook duizenden stinzenplanten geplant. Die geven in het voorjaar weer kleur aan het park.’ Even verderop illustreert de zogenaamde ‘roze cirkel’ wat Kees bedoelt. Deze cirkel waar tuinpaden bij elkaar komen is begin maart nog relatief kaal, maar de eerste roze vingerhelmbloem staat al te schitteren.
Ook bij de Chinese theekoepel staan stinzenplanten, lichtpaarse sterhyacinten. Hier is goed te zien hoezeer het landschap in de loop der tijd is veranderd. De eigenaar van De Tempel keek rond 1900 met een kopje thee uit over een weids, vogelrijk polderlandschap. Nu zien we nog maar een laag gelegen strook polderland met daarachter voorbij razende auto’s op de A13 en een dijklichaam dat verder uitzicht blokkeert. Het doet overigens weinig af aan de charme van de theekoepel en de Chinese schilderingen aan de binnenkant vormen een mooi uitzicht.
Cultuurhistorie zichtbaar houden
Fase twee van het herstelplan is nu in uitvoering. Die richt zich op het herstellen van de voor- en achtertuin van het huis, de zwanenvijver, de rijksmonumentale bruggen en hekken en het terugplaatsen van de gerestaureerde tuinbeelden. Kees: ’Bij buitenplaatsen is de uitdaging voor ons om een goed evenwicht te vinden tussen cultuurhistorische waarden en natuurwaarden en een goed beheer neer te zetten voor de lange termijn. Ons streven is de cultuurhistorie van De Tempel zichtbaar te houden waarbij het behoud van de tuinstijlen voorop staat en daarbinnen maximale natuurwaarden te creëren. En dat te doen op een manier die over een periode van twintig tot dertig jaar beheersbaar is.’
De Tempel telt meerdere monumentale bruggen en hekken en negen tuinbeelden. Naast de eerdergenoemde waterspuwende dolfijn trekt de beeldengroep bij de vijver voor het huis de aandacht. De groep staat bekend als ‘Lot en zijn dochters’ naar het bijbelverhaal, maar het gaat hier om zogenaamde stroomgoden. Het waren van oorsprong houten beelden die er aan het eind van de twintigste eeuw zo slecht aan toe waren dat herstel niet meer mogelijk was. Er liggen nu replica’s aan de vijver. Zij spuwen nog geen water, maar boswachter Kees hoopt dat dit in de toekomst wel weer gaat gebeuren. ‘Het watersysteem is ingewikkeld hier en er is veel veranderd in de afgelopen eeuw. Het wordt een hele klus om de natuurlijke waterdruk die de watertoevoer vanuit de Schie in het verleden mogelijk maakte te herstellen. We hebben te maken met veel verschillende peilvakken en we kampen met lekkages van stuwen en duikers. Door die lekkages kunnen we de stroomgoden niet laten stromen, want bij de geringste verstopping komt de voortuin onder water te staan.’
De meeste tuinbeelden die eigendom zijn van Stadsherstel Rotterdam zijn inmiddels hersteld en wachten op herplaatsing. Dat is overigens geen eenvoudige opgave, omdat af en toe sprake is van vandalisme in het park. Herplaatsing moet daarom zorgvuldig gebeuren om nieuwe schade te voorkomen.
Natuurwaarden
Niet alleen de cultuurhistorische waarde van De Tempel is groot, ook de natuurwaarde. Kees: ‘Er leven hier zeven verschillende soorten vleermuizen waaronder de rosse-vleermuis, een van de grootste vleermuissoorten van West-Europa. Zij leven in holtes en spleten van oudere bomen’. Terwijl Kees dit vertelt, duikt een groene halsbandparkiet met veel lawaai op bij zo’n boomholte. ‘Van dat soort concurrentie word ik natuurlijk niet blij. Ik zie liever dat vleermuizen zich hier vestigen.’
Cynthia vult aan: ‘Om de natuurbeleving van dit gebied extra te vergroten hebben we aan de rand van het park een struinpad aangelegd en vanaf De Tempel kun je een historische polderwandeling maken tussen de koeien en vogels door en langs langgerekte slotenpatronen. De totale lengte is maar liefst 24 kilometer.’
Vrijwilligers
De derde fase van het herstelplan omvat de tuinen van de particulier bewoonde buitenplaats Nieuw Rhodenrijs. Hier lag ooit een border naar ontwerp van Mien Ruys. Komt die border weer terug, is mijn vraag? Kees: ‘We willen het park zo inrichten dat we het de komende jaren goed kunnen beheren. We hebben hier een trouwe groep van ruim twintig vrijwilligers die elke donderdag aan het werk zijn. Hun inzet is goud waard en essentieel, maar we moeten ook nadenken hoe we het park kunnen beheren als we geen beroep meer kunnen doen op vrijwilligers. Want we weten niet of er over vijftien jaar nog steeds een even grote groep mensen is die hier wekelijks wil komen werken. Daarom leggen we in het park geen nieuwe arbeidsintensieve rozenperken en zo aan. Een border van Mien Ruys is prachtig, maar of we dat qua beheer waar kunnen maken is de vraag. Daar denken we nog over na. We zoeken vooral naar slimme manieren om met relatief weinig mensen het park mooi te houden. Bijvoorbeeld door de aanleg van borders met vaste planten die je in het voorjaar kunt klepelen en waar je verder weinig omkijken naar hebt.’
Oudste eik van Rotterdam
Aan het eind van onze wandeling door het park lopen we natuurlijk nog even langs een boom die je als bezoeker niet mag missen: de oudste eik van Rotterdam, althans dat wil het verhaal. De eik is hier rond 1840 geplant en staat er nog steeds in al zijn glorie. Alleen al die eik is een bezoek aan buitenplaats De Tempel waard.
Het park van buitenplaats De Tempel is dagelijks geopend van zonsopgang tot zonsondergang. Het huis en de bijgebouwen zijn niet toegankelijk. Zie de website van Natuurmonumenten voor praktische informatie over de bereikbaarheid. Wilt u op de hoogte blijven van de herstelwerkzaamheden en van activiteiten? Volg dan de Instagram of Facebookpagina van Natuurmonumenten.
Werp alvast een blik op buitenplaats De Tempel via het Spoken word van Tyler Koudijzer dat hij opnam in het park van deze buitenplaats. Koudijzer schreef ‘Dialogen is een werkwoord’ in opdracht van sKBL voor de Klimaattop GroenBlauw Erfgoed. Het gaat over het belang van de verbinding tussen klimaat en erfgoed. https://youtu.be/Hf2mucajuH4?feature=shared