Februari 2017
Door Olivier Mertens
Heraldiek
Heraldiek (of wapenkunde) is de hulpwetenschap – ten dienste van de (kunst)historie – die zich toelegt op het bestuderen van de ontwikkeling, het gebruik en de beschrijving van familie- en overheidswapens en de conventies en regels daaromtrent. Wapens – met een erfelijk karakter – ontstonden in de loop van de twaalfde eeuw en met een praktisch doel: het maakte ridders, immers verhuld door helm of harnas, herkenbaar. Het grote oppervlak van een schild leende zich uitstekend voor versiering in heldere, duidelijke kleuren, zodat het van verre onderscheiden kon worden. Het helmteken (een bekroning van de helm, bijvoorbeeld in de vorm van een bos pauwenveren, een woest ogende leeuwenkop of hertengewei) had niet alleen een esthetisch doel, maar imponeerde in het krijgsgewoel en bij toernooien en zorgde eveneens voor herkenbaarheid van veraf. Heraldiek is een typisch Europees fenomeen: familiewapens worden gevoerd van Ierland tot Transsylvanië en van Portugal tot Noorwegen.
Al snel had het wapen niet alleen een praktisch nut, maar stond het letterlijk en figuurlijk symbool voor een familie, die zich ermee kon manifesteren. Zoals de lagere edelen zich door hun vorsten en leenheren lieten inspireren, volgde al spoedig – reeds in de dertiende eeuw – ook de burgerij, te beginnen met het stedelijk patriciaat en met name in de Nederlanden. In grote lijnen voldoen alle wapens aan dezelfde “regelen der kunst” en hebben ze, regionale verschillen daargelaten, overal dezelfde opbouw, welke nog herinnert aan de ridderlijke oorsprong ervan: een wapenschild met daarboven een helm met helmteken, wrong (of kroon) en dekkleden.
Familiewapens laten zich op tal van plaatsen aantreffen, met name op gebruiksvoorwerpen (tafelzilver, linnen, glas en servies), bij huizen, buitens en kastelen (gevelstenen, windvanen, hekpalen) en in kerken (grafzerken, kerkramen en rouwborden) en op portretten. Ook rijtuigen en livreiknopen werden in het verleden dikwijls voorzien van een wapen, waarbij de heraldische kleuren doorgaans weer leidend waren bij de kleurstelling van de livreien en rijtuigen. Het doel van een wapen is immers identificatie en manifestatie.
Artmorial
Persoonlijk ben ik sinds mijn prille jeugd geïnteresseerd in kunst en antiek en gefascineerd door heraldiek; bij mijn grootouders vergaapte ik mij aan Vorsterman van Oyen’s even prachtige als lijvige “Stam- en Wapenboek van Aanzienlijke Nederlandsche Familiën” (1888-1890) en toen ik door een oom werd meegetroond naar het familiearchief en daarin luisterrijke oude wapentekeningen zag (afbeelding 1) was ik verkocht. Ik verslond vele publicaties over heraldiek en trok reeds als tienjarige op onderzoek uit naar een archief. Op vijftienjarige leeftijd werkte ik tijdens een vakantie bij de Hoge Raad van Adel en kort nadien werd ik lid van het Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Geslacht- en Wapenkunde.
Het bloed kroop waar het niet gaan kon en één en ander leidde – na werkzaam te zijn geweest bij Sotheby’s en als jurist – in 2016 tot de oprichting van Artmorial, een bedrijf dat zich toelegt op “heraldry consultancy” en onderzoek verricht voor kunsthandelaren, veilinghuizen, musea en particulieren. In het bijzonder richt Artmorial zich op de identificatie van portretten. De waarde van het schilderij – zowel kunsthistorisch als commercieel – neemt door identificatie toe: het gezicht krijgt een naam en de persoon valt te plaatsen in een historische en geografische context. Ook kan het bijdragen aan de toeschrijving aan een kunstenaar, aan de datering van een werk (of object) en een zegel van een vroegere eigenaar (op de achterzijde van een schilderij) kan bijdragen aan de “provenance” van zo’n werk – de herkomst van een schilderij is met de dag belangrijker (afbeelding 2).
Dikwijls is het wapen prominent in een hoek van het portret geschilderd, maar soms is het subtieler weergegeven (zoals op de bladzijde van een openliggend getijdenboek) of is het verwerkt in de achtergrond. Een unicum – vooralsnog – was een portret (afbeelding 3), dat aan de hand van een wapen op een ring (afbeelding 4) door Artmorial is geïdentificeerd. Dankzij de datering (1613) en de vermelde leeftijd (29) is nu achterhaald dat het ging om de Delftse regent Mr Abraham van der Meer (1584-1638). Deze conclusie versterkte weer de toeschrijving van het veilinghuis aan de Delftse schilder Michiel van Mierevelt (1566-1641).
Voor meer informatie kunt u zich wenden tot Artmorial (Olivier Mertens) of mailt u info@artmorial.nl. voor aanvullende informatie: : www.artmorial.nl.